europanostra.org | twitter.com/europanostra | facebook.com/europanostra
Στιγμιότυπα μιας αγωνιστικής πεντηκονταετίας ΕΛΛΕT 1972–2022
του ΚΩΣΤΑ ΚΑΡΡΑ
Ιδρυτής ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΤΑΙΡΕΙΑΣ
Κάποιοι πολιτικοί φίλοι διεφώνησαν με την πρόθεση ίδρυσης της ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΤΑΙΡΕΙΑΣ (ΕΛΛΕΤ). «Το πρόβλημα της Ελλάδος είναι πολιτικό» έλεγαν, «Μην χάνετε χρόνο για ζητήματα που θα λυθούν αυτόματα μεταδικτατορικά». Η Λυδία και εγώ ήδη το 1970 πιστεύαμε ότι αντιμετωπίζαμε και βαθειά πολιτισμική κρίση.
Στους Μπάμπη και Λασκαρίνα Μπούρα βρήκαμε συνοδοιπόρους. Το σχεδόν γενικευμένο τότε παραλήρημα της κατεδάφισης αξιόλογων κτιρίων ανά τη χώρα, με αποκορύφωμα τον αφανισμό του ενετογοτθικού ναού του Σωτήρος, από τον Στ. Παττακό, για να προικίσει το Ηράκλειο με … χώρο στάθμευσης, έδειχνε ότι η κατανόηση της ελληνικής πολιτισμικής κληρονομιάς είχε συνάμα στενέψει και αποδυναμωθεί. Η ΕΛΛΕΤ ιδρύθηκε τον Μάρτιο 1972 σε δημόσια εκδήλωση όπου δεν καλέσθηκαν κυβερνητικοί, με ιδρυτικές συνεισφορές και των Γιάννη Κουλουκουντή, Γεωργίου Π. Λιβανού, Γεωργίου Α. Ποταμιάνου και Αντώνη Χανδρή. Πρωτοστάτησε στον αγώνα ενάντια στη χωροθέτηση της «μεγαλύτερης τσιμεντοβιομηχανίας της Μεσογείου» στα Μέθανα. Η απρόσμενη μεταπολίτευση, με ακυρωτικές υπογραφές του Ξενοφώντος Ζολώτα, Γιάγκου Πεζμαζόγλου και Μπάμπη Πρωτόπαπα, διέσωσε τον νότιο Σαρωνικό.
Μεταπολιτευτικά παραδώσαμε στον Κωνσταντίνο Τσάτσο σχέδιο του πρωτοποριακού Άρθρου 24 του Συντάγματος, βάσης για σωτήρια μεταγενέστερη νομολογία του Συμβουλίου της Επικρατείας (ΣτΕ) αλλά και για θετική δράση οποιωνδήποτε υπουργών σεβόταν τον πολιτισμό και την φύση. Παραδείγματα, στα πρώτα δημιουργικά έτη της μεταπολίτευσης, οι Στέφανος Μάνος, Μελίνα Μερκούρη, Γιάννης Παλαιοκρασσάς, Τζανής Τζανετάκης και Αντώνης Τρίτσης.
Όταν προτάθηκε η βιομηχανοποίηση της Πύλου, ο Κωνσταντίνος Τρυπάνης μου ομολόγησε την πολιτική αδυναμία του ως Υπουργός Πολιτισμού να πετύχει ο,τιδήποτε πέρα από την όντως επιτακτική διάσωση των μνημείων της Ακροπόλεως. Έτσι δώσαμε εμείς τον αγώνα που επέτρεψε στη Δυτική Μεσσηνία να αποκτήσει αργότερα μια βιωσιμότερη μορφή ανάπτυξης.
Η ένταξη στην Ευρωπαϊκή Κοινότητα το 1981 δυνάμωσε τους περιβαλλοντικούς θεσμούς. Παράλληλα η ΕΛΛΕΤ σημείωνε αξιόλογες επιτυχίες, όπως με το λιμάνι της Ύδρας, την διάσωση της Πλάκας, την προστασία του Δελφικού Τοπίου και της Αράχωβας, σημαντικές αναστηλώσεις στον Όσιο Λουκά και την Νέα Μονή Χίου. Όμως συνεχιζόμενες καταστροφές φύσης και λαϊκής αρχιτεκτονικής κληρονομιάς, με δημοκρατικό πλέον πολίτευμα, επιβεβαίωναν την ύπαρξη διαχρονικής πολιτισμικής κρίσης. Το 1988, στην 900η επέτειο ίδρυσης της Μονής Ιωάννου του Θεολόγου, κατά παράκληση του Οικουμενικού Πατριαρχείου, οργανώσαμε διαθρησκευτική συνάντηση στην Πάτμο. Εκεί, ο Μητροπολίτης Περγάμου Ιωάννης ανέπτυξε μια Ορθόδοξη θεολογία για την οικολογική κρίση. Ακολούθησε η εντυπωσιακή περιβαλλοντική μαρτυρία του Οικουμενικού Πατριαρχείου την επόμενη τριακονταετία.
Αντίθετα, στην ελληνική δημόσια ζωή κατά την προ χρεωκοπίας δεκαπενταετία αφθονούσαν οι φιλοπεριβαλλοντικές διακηρύξεις, ενώ αγρίευαν οι αντιπεριβαλλοντικές πρακτικές. Η ΕΛΛΕΤ εγκαταστάθηκε στο αξιόλογο κτίριό μας, ανανέωσε δημοκρατικά το Καταστατικό της, με ένα αποτελεσματικότερο, σπονδυλωτό, σύστημα οργάνωσης και αναγκαστικά έγινε περισσότερο αγωνιστική.
Οι σημαντικότεροι αγώνες της τελευταίας εικοσιπενταετίας περιγράφονται σε ειδικά άρθρα. Έξι από τα επτά κρίθηκαν, εν μέρει τουλάχιστον, από το ΣτΕ, τρία θετικά (Αιγαίο, Ακρόπολη, Αχελώος), τρία αρνητικά (Δελφοί, Θεσσαλονίκη, Μαραθώνας).
Εν τω μεταξύ η φύση της ελληνικής πολιτισμικής κρίσης άλλαξε σε τέσσερα ουσιαστικά σημεία. Αρνητικό ρόλο για το περιβάλλον και τον πολιτισμό έπαιξε η περίοδος συγκεκαλυμμένης χρεωκοπίας και εξωτερικής εποπτείας (2010–2018). Η ΕΛΛΕΤ αντέδρασε θετικά με την εμπνευσμένη πρόταση της Λυδίας, το Πρόγραμμα «Μονοπάτια Πολιτισμού», που ξεκίνησε το 2010, βοηθώντας τοπικές κοινωνίες να αναπτύξουν μια αειφόρο ανταπόκριση στην κρίση. Αποδεικνύεται ίσως το δημοφιλέστερό μας Πρόγραμμα.
Εν τω μεταξύ η φύση της ελληνικής πολιτισμικής κρίσης άλλαξε σε τέσσερα ουσιαστικά σημεία. Αρνητικό ρόλο για το περιβάλλον και τον πολιτισμό έπαιξε η περίοδος συγκεκαλυμμένης χρεωκοπίας και εξωτερικής εποπτείας (2010–2018). Η ΕΛΛΕΤ αντέδρασε θετικά με την εμπνευσμένη πρόταση της Λυδίας, το Πρόγραμμα «Μονοπάτια Πολιτισμού», που ξεκίνησε το 2010, βοηθώντας τοπικές κοινωνίες να αναπτύξουν μια αειφόρο ανταπόκριση στην κρίση. Αποδεικνύεται ίσως το δημοφιλέστερό μας Πρόγραμμα.
Η αυξημένη συναναστροφή Ελλήνων πολιτικών με άλλους Ευρωπαίους επέφερε θετική μεταβολή. Μια υπεύθυνη μειοψηφία ενδιαφέρθηκε για την κλιματική κρίση και ορισμένοι για την παράλληλη παγκόσμια κρίση βιοποικιλότητας.
Κατά την τελευταία δεκαετία τέσσερεις υπουργοί διαφορετικών πολιτικών πεποιθήσεων, προσέφεραν ουσιαστικά, η Τίνα Μπιρμπίλη στον τομέα βιοποικιλότητας, ο Γιάννης Μανιάτης προστατεύοντας την Σκύρο από μαζική εγκατάσταση 111 ανεμογεννητριών, οι περισσότερες σε περιοχή NATURA, ο Σωκράτης Φάμελλος κατεδαφίζοντας παράνομες ταβέρνες στον Σχοινιά και διαπραγματευόμενος δύο οκταετή Ευρωπαϊκά Προγράμματα, ένα για τη φύση, το άλλο για την προσαρμογή της χώρας στη κλιματική αλλαγή, ο Κωστής Χατζηδάκης προωθώντας διάλογο με την Κοινωνία των Πολιτών αλλά κυρίως εφαρμόζοντας την ιστορική απόφαση του ΣτΕ για τα ύψη κτιρίων γύρω από την Ακρόπολη.
Η γενικότερη αντιμετώπιση των δύο παράλληλων οικολογικών κρίσεων παραμένει ανεπαρκής. Η ορθή απόφαση του Κυριάκου Μητσοτάκη να καταργηθεί η χρήση του λιγνίτη, ήδη επιβαρυμένη από την κατακόρυφη αύξηση των τιμών εμπορίας δικαιωμάτων εκπομπής διοξειδίου του άνθρακα, απαιτεί την διαμόρφωση περαιτέρω μέτρων.
Πρώτον – ανάπτυξη ενέργειας βάσης (πρωτίστως της γεωθερμίας, όπου υπάρχει), δεύτερον – συνολική ενεργειακή αναβάθμιση του κτιριακού αποθέματος, τρίτον – ενδυνάμωση περιβαλλοντικής εκπαίδευσης στα σχολεία (δημοσκόπηση που διενέργησε η ΕΛΛΕΤ το 2019 έδειξε ότι οι νέοι 15–17 ετών διαθέτουν ανεπαρκέστατες γνώσεις), τέταρτον – επιμονή στην αρχή οι στρατηγικές επενδύσεις να είναι φιλοπεριβαλλοντικές αντί να αποτελούν
εξαιρέσεις στους εκάστοτε κανόνες, πέμπτον – δημιουργία Ανεξάρτητης Αρχής Περιβάλλοντος για προφύλαξη της εφαρμογής των νόμων από πελατειακές επεμβάσεις, έκτον – πανελλήνια οργανωμένο σύστημα δασικής πυροπροστασίας βασισμένο στο πορτογαλικό πρότυπο και, τέλος, προτίμηση για ΑΠΕ με τρόπο που να μην επιδεινώνει την παράλληλη κρίση βιοποικιλότητας, κάτι που συνεπάγεται προώθηση υπεράκτιων ανεμογεννητριών. Πολλά μένουν να γίνουν.
Πάντως το περιβάλλον δεν βγαίνει πλέον από την ημερήσια διάταξη της ηγεσίας οποιουδήποτε τόπου, συμπεριλαμβανομένης της Ελλάδος.
Η δεύτερη θετική αλλαγή άρχισε περίπου το 2005, και αφορά μεγάλο ποσοστό των Ελλήνων. Ορισμένοι παρατηρητές εκφράζουν την άποψη ότι οι Έλληνες δεν παράγομε πλέον πολιτισμό. Η ΕΛΛΕΤ έχει αντίθετη εμπειρία. Η πάνδημος συμμετοχή των κατοίκων της Κέας από το 2008 συγκέντρωσε € 100.000 για τις αναγκαίες μελέτες ελλείψει των οποίων το τότε ΥΠΠΟ ανεχόταν την σταδιακή κατάρρευση του πύργου του 4ου π.Χ. αιώνα, αποδεικνύοντας ότι πάμπολλοι ιδιώτες ενδιαφερόνταν περισσότερο από την τότε πολιτισμική ηγεσία. Έκτοτε ζήσαμε πολλά ανάλογα παραδείγματα, όπως τον ενθουσιασμό στην Νάξο για την αναστήλωση της Αγίας Κυριακής, στη Σίκινο για την αναστήλωση της Επισκοπής, την συνεπή υποστήριξη των Μονοπατιών Πολιτισμού στην Αρκαδία και
στην Ξάνθη, στην Αίγινα, την Επίδαυρο και την ορεινή Κορινθία.
Αντίθετα χειροτέρευσε η κρατική διαχείριση του ελληνικού πολιτισμού. Τον Απρίλιο του 2008 βρέθηκα για τρεις ημέρες φυλακισμένος στη ΓΑΔΑ. Στη δίκη η δικαστής αναρωτήθηκε: «Γιατί είμαστε εδώ; Είναι φανερό ότι είναι αθώος». Ναι, αλλά την ημέρα που μεταφέρθηκα στη ΓΑΔΑ ήταν φανερό πως επρόκειτο για μια καλοστημένη επιχείρηση πνευματικής εξόντωσης, με επιθετικό πρόγραμμα έτοιμο για τηλεοπτικό κανάλι. Θα παραμένω ευγνώμων στη Γκρέτα Ζέπου και τον Στάθη Ποταμίτη που αντέδρασαν το ίδιο βράδυ με δήλωση που υπογράφθηκε από εκατοντάδες φίλους της ΕΛΛΕΤ αλλά και πολλούς αγνώστους.
Εκείνο υπήρξε το πιο δυσάρεστο στιγμιότυπο προσωπικά, όχι όμως το πιο εθνικά επικίνδυνο: Τρία πρόσφατα παραδείγματα αποδεικνύουν πόσο θα χρειασθεί η ΕΛΛΕΤ τα επόμενα πενήντα χρόνια, μια επίμονη φωνή ανεξάρτητης και θεμελιωμένης λογικής. Το 1980 ή το 2000 θα ανέμενε κανείς μια νησιωτική κοινωνία να ζητούσε ελαστικότερους όρους δόμησης και η υπεύθυνη κεντρική διοίκηση να αντισταθεί. Το 2021 το κεντρικό ΚΕΘΥΣΟΠ επιχείρησε να επιτρέψει τρίτο όροφο για κτίρια κατασκευασμένα σε κλίση, ενώ ο Δήμαρχος και οι κάτοικοι της Αμοργού, με την υποστήριξη της ΕΛΛΕΤ, αντιτάχθηκαν. Τι μας λέγει αυτή η διαφοροποίηση;
Ήταν εμφανής η ευρεία λαϊκή υποστήριξη για την ανάδειξη του Τατοΐου μετά από την κήρυξή του ως διατηρητέου το 2003, κατόπιν των αφοσιωμένων ενεργειών του Κώστα Σταματόπουλου, με την υποστήριξη της ΕΛΛΕΤ. Στα 16 χρόνια που ακολούθησαν, ελάχιστα έγιναν που να αποτρέψουν την αποσύνθεση του Κτήματος. Όταν το 2019 η κυβέρνηση πραγματικά ενδιαφέρθηκε, δεν προχώρησε στο αυτονόητο πρώτο βήμα που πρότεινε η ΕΛΛΕΤ από το 2005, δηλαδή την δημιουργία ενιαίας και μικτής διοικήσεως – κράτος, ιδιωτική πρωτοβουλία, κοινωνία πολιτών εγχώρια και ευρωπαϊκή – που αναγκαστικά θα έθετε την πυροπροστασία μεταξύ των πρώτων της προτεραιοτήτων. Η μοιραία αυτή καθυστέρηση δύο ετών στην πραγματικότητα μας κοστίζει άλλα είκοσι, με κίνδυνο να αλλάξει η κρατική πολιτική από την περιβαλλοντική και οικονομική ανάδειξη του Κτήματος ως συνόλου που προτείνει η ΕΛΛΕΤ σε κάτι πολύ χειρότερο. Οι Αθηναίοι έδειχναν έμπρακτα την αγάπη τους για το Τατόι κάθε Σαββατοκύριακο. Σήμερα όμως αντί πνεύμονας αγαλλίασης κατέστη «χολή πικρίας», αντί δέκα κτίρια έμειναν ερείπια, αντί δάσος, στάχτες.
Τέλος, ας αναλογισθούμε την προωθούμενη από την σημερινή διοίκηση υποβάθμιση της Θεσσαλονίκης ως ιστορικής πόλης μέσω της απαξιωτικής μεταχείρισης των απαράμιλλων αρχαιοτήτων στον σταθμό Βενιζέλου, χωρίς διάλογο και ενάντια στην θέληση 62% των κατοίκων. Αμέτρητες επιστολές διαμαρτυρίας επιστημόνων και οι κανόνες της UNESCO για την ανάγκη διατήρησης της αυθεντικότητας αρχαιοτήτων απλώς αγνοούνται. Και όμως, όσοι επιμένουμε στην κατά χώραν διατήρηση, αντλούμε τις πεποιθήσεις μας από το αρχαίο ελληνικό πάθος για την αλήθεια, σε αντίθεση με την προτεινόμενη εικονική αναπαράσταση που θα ήταν το μοιραίο αποτέλεσμα απόσπασης και επανατοποθέτησης και θα ισοδυναμούσε με ένα έντεχνο ψέμα.
Ανακαλεί κανείς την αρχαία Ευαγγελική ρήση: «Εάν το άλας της γης μωρανθεί, εν τινί αλισθήσεται;»