του Μανώλη Πλειώνη

καθηγητή Φυσικής ΑΠΘ

Διευθυντή & Πρoεδρου  ΔΣ του

Εθνικού Αστεροσκοπείου Αθηνών,

Μελέτες πυρήνων θαλάσσιου ιζήματος από τον ωκεάνιο βυθό στο δυτικό άκρο του Κόλπου του Άντεν, απομονώνοντας χημικές ουσίες που συναρτώνται με άλγη και που είναι δείκτες της επιφανειακής θερμοκρασίας του νερού αλλά και ουσίες από φύλλα δένδρων που εναποτίθενται στη θάλασσα με τους ανέμους και τελικά επικάθονται στο βυθό, μπόρεσαν να ιχνηλατήσουν το κλίμα τα τελευταία 200.000 χρόνια και ανακάλυψαν ότι πριν από 70,000 χρόνια περίπου, τότε περίπου που έχουμε την κύρια έξοδο του Homo Sapiens από την Αφρική, το υγρό και πλούσιο κλίμα της «Πράσινης Σαχάρας» όπως ονομάστηκε για αυτή την περίοδο το Κέρας της Αφρικής αλλάζει σε εντελώς άνυδρο και με χαμηλές θερμοκρασίες.

Συνδυασμός και άλλων γεωλογικών στοιχείων δείχνει ότι όλη η Δυτική Αφρική αποκτά αυτό το κλίμα την χρονική αυτή περίοδο. Αυτό αποτελεί σημαντικό στοιχείο που αναδεικνύει ως πιθανή αιτία της εξόδου του Homo Sapiens από την Αφρική την κλιματική αλλαγή, που τελικά οδηγεί στην «κατάκτηση» του πλανήτη, μέσω πολλών κυμάτων μετανάστευσης του είδους μας, συνεισφέροντας πιθανώς στις αιτίες αφανισμού του Homo Neanderthalensis αλλά και άλλων ειδών που συνάντησε στην Ευρασία, που και αυτών οι προγεννήτορες είχαν εξέλθει της Αφρικής, πριν από περίπου 2.100.000 χρόνια, όπως δείχνουν πολύ πρόσφατες παλαιοανθρωπολογικές μελέτες.

Ας κάνουμε ένα τεράστιο χρονικό άλμα, αφήνοντας την πλούσια ιστορία των μεγάλων προϊστορικών και ιστορικών  μεταναστευτικών ροών, πολλών εκ των οποίων οι αιτίες είναι περιβαλλοντολογικές/κλιματικές, και που καθόρισαν τον σημερινό παγκόσμιο ανθρωπολογικό χάρτη, και ας έρθουμε στο δραματικό παρόν.

Ήδη από την 1η έκθεση αξιολόγησης της Διακυβερνητικής Επιτροπής για την Κλιματική Αλλαγή  (IPCC,  1990), το υψηλότερο επίπεδο πολιτικής και επιστημονικής συναίνεσης για τα θέματα της κλιματικής αλλαγής στον κόσμο, εντόπιζε ότι ο μεγαλύτερος αντίκτυπος της κλιματικής αλλαγής μπορεί να είναι η μετανάστευση ή μετακίνηση πληθυσμιακών ομάδων από τις πατρογονικές εστίες τους.

Ο ισχυρισμός αυτός έχει πλέον τεκμηριωθεί από τα ευρήματα όλων των μεταγενέστερων εκθέσεων αξιολόγησης. Η πρόσφατη 6η αξιολόγηση του IPCC (https://www.ipcc.ch/2021/08/09/ar6-wg1-20210809-pr/) αναφέρει ότι το παράθυρο ευκαιρίας για να διατηρήσει η ανθρωπότητα την υπερθέρμανση του πλανήτη μέχρι τους 1,5 °C ώστε να αποτρέψει την μη αναστρέψιμη καταστροφή του πλανήτη είναι εξαιρετικά μικρό. Η έκθεση παρουσιάζει και επιβεβαιώνει με νέα επιστημονικά στοιχεία το γεγονός ότι η κλιματική αλλαγή / κρίση συντελείται με επιταχυνόμενο ρυθμό και ότι η υπερθέρμανση του πλανήτη είναι ήδη ένας από τους πιο καθοριστικούς παράγοντες επιδείνωσης της πείνας, της μετανάστευσης, της φτώχειας και της ανισότητας σε όλο τον κόσμο.

Οι φυσικές καταστροφές που βιώνουμε τα τελευταία χρόνια, με μόνο 1 °C μεσοσταθμική αύξηση της παγκόσμιας θερμοκρασίας από την προβιομηχανική περίοδο, όπως οι θανατηφόρες πλημμύρες στην Ευρώπη και το Ηνωμένο Βασίλειο, κυκλώνες στην Ασία και την Κεντρική Αμερική, πρωτοφανείς καύσωνες και πυρκαγιές στις ΗΠΑ, την Αυστραλία, την Νοτιοανατολική Ευρώπη, έχουν προκαλέσει, ανάμεσα στα άλλα, μεγάλες μετακινήσεις ανθρώπων.

Όπως αναφέρει η 6η αξιολόγηση του IPCC τα τελευταία 10 χρόνια, περισσότεροι άνθρωποι αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν τα σπίτια τους από ακραίες καταστροφές που σχετίζονται με τον καιρό, παρά για οποιονδήποτε άλλο λόγο, υπολογίζονται δε σε περίπου τους 20 εκατομμύρια ανθρώπους σε ετήσια βάση, ενώ ο ΟΗΕ εκτιμά ότι από το 2000 περί τα 1,23 εκατομμύρια άνθρωποι έχουν χάσει την ζωή τους και 4,2 δισεκατομμύρια έχουν πληγεί από ξηρασίες, πλημμύρες και πυρκαγιές.

Το πόσο δραματικά μπορεί να είναι τα αποτελέσματα ακόμα και ενός και μόνου σοβαρού γεγονότος αναδεικνύεται από την περίπτωση του ιστορικού κυκλώνα Idai που κτύπησε την νοτιοανατολική Μοζαμβίκη στις 14 Μαρτίου του 2019 όπου σύμφωνα με την Ύπατη Αρμοστεία του ΟΗΕ για τους Πρόσφυγες, σε μια και μοναδική ημέρα χάθηκαν 1000 ανθρώπινες ζωές, καταστράφηκαν πάνω από 100.000 σπίτια, υποδομές αξίας 1 δισεκατομμυρίου δολαρίων και 1 εκατομμύριο στρέμματα καλλιεργειών, ενώ αναγκάστηκαν σε εσωτερική μετανάστευση 146.000 κάτοικοι και άλλοι 1,8 εκατομμύρια χρειάστηκαν σημαντική αρωγή. Τα αποτελέσματα αυτού κυρίως του κυκλώνα αλλά και μεταγενέστερων, που συχνά εμφανίζονται πλέον στην περιοχή, συνεχίζουν να ταλανίζουν την περιοχή με πάνω από 100,000 κατοίκους να εξακολουθούν να είναι μετατοπισμένοι από τις αρχικές εστίες τους.

Παρόμοια δραματικά γεγονότα αναμένονται να αυξηθούν σημαντικά ως αποτέλεσμα της Κλιματικής Κρίσης, με όλα τα συνεπακόλουθα που βιώνει η Μοζαμβίκη. Εκτός όμως από τις έντονες και ακραίες φυσικές καταστροφές, κλιματική μετανάστευση προκαλούν και οι αργές μεταβολές στο περιβάλλον, όπως η ερημοποίηση και η αύξηση της στάθμης της θάλασσας, με χαρακτηριστικό παράδειγμα τα νησιά του Δυτικού Ειρηνικού, μερικά από τα οποία έχουν ήδη εξαφανιστεί. Παρά το σχετικά μικρό πληθυσμό τους των 2,3 εκατομμυρίων, διασκορπισμένο σε 11 μικρές χώρες, θα εξαναγκαστούν μέχρι το τέλος του αιώνα, σταδιακά να εγκαταλείψουν πλήρως τις πατρίδες τους.

Ο Διεθνής Οργανισμός Μετανάστευσης, η Ύπατη Αρμοστεία για τους Πρόσφυγες του ΟΗΕ (UNHCR), το Πανεπιστήμιο του ΟΗΕ (UNU) και το Νορβηγικό Συμβούλιο Προσφύγων (NRC) – φορείς που ασχολούνται ιδιαίτερα με τη μετανάστευση και τον εκτοπισμό – αντιμετωπίζουν ήδη τον αυξανόμενο αντίκτυπο της κλιματικής αλλαγής στην ανθρώπινη κινητικότητα. Σύμφωνα με το Κέντρο Παρακολούθησης Εσωτερικών Μετατοπίσεων (IDMC) του NRC https://www.internal-displacement.org/global-report/grid2021/ το 2020 οι φυσικές καταστροφές, κυρίως καταιγίδες, πυρκαγιές και πλημμύρες, πυροδότησαν περισσότερα από τα τρία τέταρτα (δηλαδή 30,7 εκατομμύρια) των νέων εσωτερικών μετατοπίσεων που καταγράφηκαν παγκοσμίως, κυρίως στην Ανατολική και Νότια Ασία και στον Ειρηνικό.

Συγκρίνοντας με στοιχεία της Παγκόσμιας Τράπεζας για το 2017, ο αριθμός των εσωτερικών μετατοπίσεων αυξήθηκε το 2020 κατά περίπου 30%, στοιχείο που αποτελεί έναν ακόμα δείκτη της ραγδαίας αύξησης των φυσικών καταστροφών που συναρτώνται με την κλιματική αλλαγή.

Η κλιματική μετανάστευση δεν είναι «προνόμιο» μόνο των φτωχών χωρών, και στην Ευρώπη έχουμε μετατοπίσεις ανθρώπων λόγω φυσικών καταστροφών όπως στη γαλλική κοινότητα La Faute-sur-Mer που το 2010 οι πλημμύρες, που επιδεινώθηκαν από την άνοδο της στάθμης της θάλασσας, προκάλεσαν τον θάνατο 29 ανθρώπων και τον εκτοπισμό εκατοντάδων άλλων με πολλούς εξ αυτών να μην επιστρέφουν ποτέ. Αντίστοιχα τον Ιανουάριο του 2020 η καταιγίδα Gloria στη νότια Γαλλία και την Ισπανία είχε 14 θύματα και οδήγησε και στον εκτοπισμό 2.100 ανθρώπων. Αλλά και η Ελλάδα φέτος θα μπει ανάμεσα στις χώρες όπου φυσικές καταστροφές οδηγούν σε εσωτερική μετατόπιση ανθρώπων, όπως αναμένεται να συμβεί με τους ρητινοπαραγωγούς, τους μελισσουργούς, τους υλοτόμους, γεωργούς και κτηνοτρόφους από την Βόρεια Εύβοια και από άλλες πιθανά περιοχές που κατακάηκαν με τις καταστροφικές καλοκαιρινές πυρκαγιές.

Οι όποιες απαραίτητες αποζημιώσεις δεν μπορούν να υποκαταστήσουν την μακρόχρονη αναγκαιότητα επιβίωσης, που θα οδηγήσει αναπόφευκτα σε μερική ή ολική μετακίνηση τους, είτε προς τα αστικά κέντρα είτε προς άλλες περιοχές όπου θα μπορούν να ασκήσουν την επαγγελματική τους ιδιότητα, γεγονός που αντικειμενικά θα πιέσει τις κοινωνίες υποδοχής με ότι αυτό συνεπάγεται.

Όσον αφορά τους κλιματικούς μετανάστες εκτός των συνόρων των χωρών τους, δεν υπάρχουν αρκετά στοιχεία ακόμα αλλά το σίγουρο είναι ότι θα ενταθεί δραματικά το φαινόμενο τα επόμενα χρόνια. Η Παγκόσμια Τράπεζα υπολογίζει ότι μέχρι τα μέσα του αιώνα οι κλιματικοί μετανάστες και πρόσφυγες από τη Λατινική Αμερική, την υποσαχάριο Αφρική και τη νοτιοανατολική Ασία θα ξεπεράσουν τους 140.000.000.

Όλες αυτές οι προκλήσεις είναι σοβαρές, σε κοινωνικό και οικονομικό πεδίο, και θα έχουν δραματικό αντίκτυπο τόσο στις κοινωνίες που θα πληγούν περισσότερο από την κλιματική κρίση όσο και στις κοινωνίες που θα αναγκαστούν να υποδεχτούν τους κλιματικούς μετανάστες, είτε εντός είτε εκτός των χωρών προέλευσης τους.

Δυστυχώς, τo διεθνές νομικό οπλοστάσιο δεν έχει ακόμα αναπτυχθεί για την προστασία των κλιματικών μεταναστών, που στις επόμενες δεκαετίες θα είναι ο κύριος όγκος μεταναστών. Η Ευρωπαϊκή Ένωση επίσης δεν έχει αναπτύξει την πολιτική της στο θέμα αυτό, παρόλο που υπάρχουν καλές πρακτικές και παραδείγματα σε άλλες ηπείρους. Δύο ενδιαφέροντα αφρικανικά παραδείγματα είναι η σύμβαση της Καμπάλα της Αφρικανικής Ένωσης όπου υπάρχουν ενδελεχείς διατάξεις για την προστασία από καταστροφές ή εκτοπισμούς λόγω κλιματικών συνθηκών, και το Πρωτόκολλο Ελεύθερης Μετακίνησης της Διακυβερνητικής Αρχής για την Ανάπτυξη (IGAD), που επιτρέπει στους ανθρώπους που διαφεύγουν από φυσικές καταστροφές και τις δυσμενείς επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής να αναζητούν προστασία σε γειτονικές χώρες.

Αναμένεται ότι το εύρος και η κλίμακα της ανθρώπινης μετανάστευσης λόγω της κλιματικής κρίσης θα δοκιμάσει τα όρια της εθνικής και παγκόσμιας διακυβέρνησης καθώς και της διεθνούς συνεργασίας, και για αυτό απαιτείται άμεσα η εκπόνηση Εθνικών, Ευρωπαϊκών και Διεθνών πολιτικών και η σύναψη διακρατικών συμφωνιών, για την αντιμετώπιση της σύμφωνα πάντα με τις διαχρονικές αξίες του Διαφωτισμού.

  *  Ο καθηγητής Μανώλης Πλειώνης είναι Διευθυντής & Πρόεδρος ΔΣ του Εθνικού Αστεροσκοπείου Αθηνών, Πρόεδρος του Τομεακού Επιστημονικού Συμβουλίου (ΤΕΣ) Περιβάλλοντος, Ενέργειας και Βιώσιμης κινητικότητας, Συντονιστής του Εθνικού Δικτύου για την Κλιματική Αλλαγή Μέλος της Ευρωπαϊκής Συμβουλευτικής Επιτροπής “European Space Science Committee”

• Το άρθρο δημοσιεύθηκε εδώ
• Φωτο/ Image: Courtesy Tuvalu’s Ministry of Justice, Communication and Foreign Affairs / Social Media via REUTERS