Το άρθρο αυτό “Kλιματική κρίση και δίκαιη πράσινη μετάβαση: οι βασικές πολιτικές αντιπαραθέσεις στον αιώνα μας” δημοσιεύθηκε στην ΕΦΗΜΕΡΙΔΑ των ΣΥΝΤΑΚΤΩΝ στις 5.6.2021 στην ειδική έκδοση – βιβλίο αφιερωμένη στο θέμα. “ΚΛΙΜΑΤΙΚΗ ΑΛΛΑΓΗ Η σύγχρονη μέγιστη απειλή για την επιβίωση του πλανήτη” όπου παρουσιάζονται 23 κείμενα ειδικών επιστημόνων, πολιτικών στελεχών, ακτιβιστών και εκπροσώπων περιβαλλοντικών οργανώσεων, σε επιμέλεια της Ελένης Πορτάλιου
του Νίκου Χρυσόγελου
π. ευρωβουλευτή των Πράσινων
μέλος του Πολιτικού Συμβουλίου των ΠΡΑΣΙΝΩΝ
Η αντιμετώπιση της COVID-19 θα μοιάζει πολύ εύκολη υπόθεση σε σύγκριση με την επερχόμενη κλιματική κρίση, αν δεν κάνουμε τα πάντα με δίκαιο και συμμετοχικό τρόπο – και μάλιστα μέσα στα επόμενα 10 χρόνια – για να συγκρατήσουμε την άνοδο της μέσης θερμοκρασίας κάτω από +1,5° C.
Οι πρώτες παρατηρήσεις για την ανθρωπογενή κλιματική αλλαγή
Μέχρι τα τέλη του 18ου αιώνα δεν υπήρχαν επιστημονικές έρευνες ή ενδείξεις ότι η ανθρώπινη κοινωνία μπορούσε να επηρεάσει το κλίμα της Γης και να προκαλέσει αλλαγές πέρα από το τοπικό επίπεδο. Η γνώση μας για το κλίμα και τις αλλαγές του σε προηγούμενες εποχές ήταν περιορισμένη. Τον 19ο αιώνα ξεκινά η επιστήμη να ερευνά τα του κλίματος (J. Fourier, L. Agassiz, W. Buckland, C. Pouillet και η Eunice Newton Foote) καθώς και η συζήτηση για αλλαγές που μπορούσαν να προκαλέσουν οι ανθρώπινες δραστηριότητες. Το 1876, ο Peter Kropotkin καταγράφει στη φυλακή επιστημονικές παρατηρήσεις του (1864-1871) σε Ρωσία, Φινλανδία και Σουηδία και παρουσιάζει στη Russian Geographic Society το συμπέρασμα ότι «από την έναρξη της βιομηχανικής επανάστασης άρχισαν να λιώνουν οι παγετώνες της Σιβηρίας». Το 1896 ο Svante Arrhenius υπολογίζει ότι “ο διπλασιασμός της συγκέντρωσης διοξειδίου του άνθρακα στην ατμόσφαιρα θα είχε ως αποτέλεσμα αύξηση της μέσης θερμοκρασίας στην επιφάνεια της Γης κατά 5-6° C“.
Επιστήμονες και κινήματα κρούουν τον κώδωνα του κινδύνου
Μόνο στην δεκαετία του ’60 επανέρχεται το ενδιαφέρον για την κλιματική αλλαγή, όταν το μοντέλο της «συνεχούς ανάπτυξης και προόδου», που υποστήριζαν τόσο το δυτικό-καπιταλιστικό όσο και το ανατολικό “κρατικο-σοσιαλιστικό” σύστημα, η δεξιά και η αριστερά, αμφισβητείται από κοινωνικά κινήματα, ιδιαίτερα το οικολογικό. Η έκθεση της “Λέσχης της Ρώμης” για τα “Όρια της Ανάπτυξης” (1972) προκαλεί ιδιαίτερη εντύπωση γιατί η κριτική προέρχεται από κατεστημένους πολιτικούς, επιχειρηματίες, ακαδημαϊκούς, οικονομολόγους και διπλωμάτες.
Στη δεκαετία του ’80 καταγράφεται με στοιχεία η αλλαγή του κλίματος. Το 1988 ο James E. Hansen παρουσιάζει έκθεση που επιβεβαιώνει ότι η υπερθέρμανση του πλανήτη είναι μετρήσιμη, δεν είναι υπόθεση του μέλλοντος. Την ίδια χρονιά, η “World Conference on the Changing Atmosphere: Implications for Global Security“, που συγκεντρώνει εκατοντάδες επιστήμονες, καταλήγει στο συμπέρασμα ότι “μέχρι το 2005 η ανθρωπότητα πρέπει να μειώσει τις εκπομπές αερίων του θερμοκηπίου κατά 20% σε σχέση με τα επίπεδα 1988”. To Διακυβερνητικό Πάνελ για την Κλιματική Αλλαγή (IPCC), δημιούργημα του Παγκόσμιου Μετεωρολογικού Οργανισμού (WMO) και του Προγράμματος του ΟΗΕ για το Περιβάλλον (UNEP), καθώς και πολλά επιστημονικά συνέδρια επεξεργάζονται μοντέλα – σενάρια για το πώς θα μπορούσε να εξελιχθεί η κλιματική αλλαγή στο μέλλον. Η διαφορά θα γίνει με την έκθεση του IPCC 2007 που διαπιστώνει ότι “η κλιματική αλλαγή είναι μετρήσιμη και οφείλεται σε ανθρωπογενή αίτια”. Η επιστήμη είχε επιβεβαιώσει όσα τα οικολογικά κινήματα και οι θεωρητικοί της οικολογίας είχαν “προαναγγείλει” ως μάντεις κακών για τις συνέπειες ενός μοντέλου ανάπτυξης που βασίζονταν στη συνεχή αύξηση της παραγωγής, της κατανάλωσης και των αποβλήτων.
Η συμβολή των θεωρητικών και της πολιτικής οικολογίας στην κλιματική αφύπνηση
Η σκυτάλη από τους θεωρητικούς του οικολογικού κινήματος των δεκαετιών ’60 και ’70, που εξελίσσουν την κριτική απέναντι στα αδιέξοδα της “συνεχούς ανάπτυξης” (Rachel Carson, John Lander Harper, PIERRE SAMUEL, Murray Bookchin, René Dumont), περνά στη διατύπωση ενός εναλλακτικού σχεδίου με τη μορφή Οικολογικού Μανιφέστου ή Πράσινης Νέας Συμφωνίας. Ο Πιερ Σαμουέλ παρουσιάζει αναλυτικές προτάσεις για την έξοδο από την υπερθέρμανση του πλανήτη, την δικαιοσύνη μεταξύ Βορρά και Νότου και την προστασία του πλανήτη.
Πρώτα στις ΗΠΑ και μετά στην ΕΕ οι Πράσινοι θέτουν το θέμα μιας Πράσινης Νέας Συμφωνίας (Green New Deal – GND). Οι πράσινοι υποψήφιοι Howie Hawkins (υπ. κυβερνήτης στη Νέα Υόρκη, 2010) και η Jill Stein (υπ. στις προεδρικές εκλογές ΗΠΑ, 2012 και 2016) βασίζουν την καμπάνια τους στην πρόταση για μια Πράσινη Νέα Συμφωνία. Έχει προηγηθεί ο Thomas Friedman. που γράφει, τον Γενάρη 2007, σχετικά με την GND στους The New York Times και το The New York Times Magazine. Στις 21 Ιουλίου 2008 το βρετανικό Green New Deal Group (συμμετέχουν στελέχη των Πράσινων, δημοσιογράφοι, οικονομολόγοι και άλλοι επιστήμονες) δημοσιεύει έκθεση στο πλαίσιο του New Economics Foundation, με σειρά προτάσεων για την αντιμετώπιση 3 κρίσεων κλιματικής, οικονομικής και κορύφωσης της χρήσης ορυκτών καυσίμων. Το Green New Deal γίνεται κεντρική πολιτική πρόταση των Πράσινων σε ευρωπαϊκό, εθνικό και περιφερειακό επίπεδο, ιδιαίτερα από τις ευρωεκλογές του 2009 και μετά. Η εκπροσώπηση των Πράσινων στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο είναι σημαντική, τα θέματα του κλίματος και της πράσινης μετάβασης τίθενται πλέον στο κέντρο της πολιτικής αντιπαράθεσης στην Ευρώπη. Οι Πράσινοι σε μια σειρά χωρών ξεπερνούν τα όρια των κομμάτων διαμαρτυρίας ή “περιορισμένης απήχησης” και μετατρέπονται σε μαζικά κόμματα, όπως για παράδειγμα σε Γερμανία, Γαλλία, κάνοντας άλμα στα εκλογικά ποσοστά τους.
To 2019, η Alexandria Ocasio-Cortez (D-NY) και ο Ed Markey (D-MA) καταθέτουν πρόταση στο Κογκρέσο για ένα Green Deal για τις ΗΠΑ αλλά αποτυγχάνουν να το προωθήσουν και στη Γερουσία, μετά τη σφοδρή αντίδραση Τραμπ. Η μεγάλη κινητοποίηση νέων για το κλίμα συνέβαλε στην ήττα Τραμπ και στην εκλογή Μπάιντεν.
Ο ρόλος της Greta και των παγκόσμιων κινητοποιήσεων των νέων για το κλίμα
Παρά την αποτυχία προηγούμενων Διεθνών Συνδιασκέψεων για το Κλίμα (COP) που πραγματοποιούνται κάθε εξάμηνο, η συνδιάσκεψη στο Παρίσι τον Δεκέμβριο του 2015 καταλήγει στην Διεθνή Συμφωνία του Παρισιού για το Κλίμα. Καταλύτης, η πίεση από τις επιστημονικές εκθέσεις και προειδοποιήσεις, τα μαζικά κινήματα και τις διαδηλώσεις, ιδιαίτερα των νέων, σε παγκόσμιο επίπεδο, τα ανερχόμενα πράσινα κόμματα καθώς και την αναδυόμενη πράσινη οικονομία.
Η Συμφωνία δεν οδηγεί, όμως, σε ορατά πρακτικά αποτελέσματα, αντίστοιχα του επείγοντος χαρακτήρα που έχει η κλιματική κρίση. Οφείλουμε πολλά σε μια μικρή μαθήτρια, την @Greta Thunberg που καταφέρνει να ανανεώσει εκ νέου το παγκόσμιο ενδιαφέρον και την παγκόσμια κινητοποίηση για το κλίμα. Μετατρέπεται σε σύμβολο μιας γενιάς, με παγκόσμια οικολογική / κλιματική συνείδηση. Οι κινητοποιήσεις για το κλίμα συνδυάζουν τις μαζικές διαδηλώσεις με την αλλαγή τρόπων ζωής και αξιών εκατομμυρίων ανθρώπων, ενώ το αίτημα να παραμείνει η άνοδος της μέσης θερμοκρασίας του πλανήτη κάτω από τον 1,5 βαθμό Κελσίου ξεφεύγει από τις επιστημονικές διαπιστώσεις και γίνεται αίτημα δεκάδων ή εκατοντάδων εκατομμυρίων διαδηλωτών. Η Greta δρα ως καταλύτης για επιτάχυνση της αφύπνισης των νέων. Δεν είναι τυχαίο ότι σήμερα στο λογαριασμό της στο Twitter έχει 4.900.000 ακόλουθους!
Η πανδημία μπορεί να περιόρισε τη φυσική παρουσία σε μαζικές κινητοποιήσεις όπως αυτές που συντάραξαν τα προηγούμενα χρόνια πολλές χώρες, ο καλός οιωνός για ένα πράσινο μέλλον στον πλανήτη είναι οι αλλαγές που προκάλεσαν και προκαλούν οι κινητοποιήσεις εκατομμυρίων παιδιών και νέων παγκόσμια που διεκδίκησαν να μπει φρένο στην πλανητική καταστροφή, όπως συμπυκνώνεται στο σύνθημα «σώστε τον πλανήτη δεν έχουμε άλλο σπίτι». Δεν είναι όμως μόνο οι νέοι που εξεγείρονται. Σε όλο τον κόσμο και κυρίως στις πιο φτωχές χώρες η κλιματική αλλαγή πλήττει εκατομμύρια αγροτικούς πληθυσμούς που πιέζονται από ακραία καιρικά φαινόμενα, λειψυδρία και μεγάλες περιόδους ξηρασίας ή πολύ ισχυρών βροχοπτώσεων. Οι πρόσφυγες της κλιματικής αλλαγής είναι ήδη εδώ και μέχρι τα μέσα του αιώνα θα είναι ίσως και 200.000.000.
Δεν υπάρχει χρόνος για χάσιμο. Αυτή η αλλαγή συνείδησης αποτυπώνεται και μέσα στα πανεπιστήμια. Ένα ιδιαίτερα ζωντανό κίνημα διεκδικεί απόσυρση των πανεπιστημίων (και άλλων φορέων) από επενδύσεις που σχετίζονται κατ’ οποιονδήποτε τρόπο με ορυκτά καύσιμα (εξόρυξη, μεταφορά, αποθήκευση και χρήση τους). Η κριτική στάση πολλών φοιτητών προκαλεί αλλαγές στα προγράμματα σπουδών, δημιουργούνται clusters μεταξύ διαφορετικών επιστημονικών τομέων, ιδιαίτερα σε σχέση με μέγα – τάσεις. Αναλαμβάνονται, όμως, πρωτοβουλίες και από τα κάτω, τους ίδιους τους φοιτητές, σε βάθος κριτική και στο περιεχόμενο σπουδών, ιδιαίτερα σε κρίσιμες σχολές, και στους μελλοντικούς ρόλους τους σε μεγάλες επιχειρήσεις που σχετίζονται με εξόρυξη υδρογονανθράκων ή μετάλλων κ.ά. Φοιτητικές πρωτοβουλίες δημιουργούν μέσα στα ιδρύματα ενεργειακούς συνεταιρισμούς ή καινοτόμα σχήματα στήριξης πράσινων προγραμμάτων, όπως για παράδειγμα το “The Green Office Movement” – που ιδρύθηκε στο Πανεπιστήμιο Μάαστριχ το 2010 και εξαπλώνεται παγκοσμίως – το οποίο συντονίζει βιώσιμα έργα, πραγματοποιεί πράσινη εκπαίδευση, διοργανώνει εκδηλώσεις κ.λπ. Βασίζεται σε αρχές open-source, έτσι κάθε Πανεπιστήμιο έχει την ελευθερία να διαμορφώσει το ρόλο του Γραφείου του, όπως θεωρεί ότι πρέπει να είναι.
Η “επιστροφή” των Πράσινων το 2019 και η πίεση για European Green Deal
Ενώ πολλοί στοιχημάτιζαν ότι οι Πράσινοι θα είχαν μεγάλες απώλειες στις ευρωεκλογές του 2019 και θα ενισχύονταν οι ακροδεξιοί, η ενίσχυση των ακροδεξιών είναι οριακή, ενώ οι Πράσινοι εκλέγουν τον μεγαλύτερο στην ιστορία τους αριθμό ευρωβουλευτών. Στο αποτέλεσμα είχε συμβάλλει αποφασιστικά η παγκόσμια κλιματική κινητοποίηση, κυρίως νέων (πχ στη Γερμανία ένας στους τρεις νέους στρέφεται στους Πράσινους).
Οι Πράσινοι στο Ευρωκοινοβούλιο δεν συμμετείχαν στην κατανομή Επιτρόπων μεταξύ των βασικών πολιτικών ομάδων αλλά, ως σημαντική πλέον δύναμη στο Ευρωκοινοβούλιο, αποτέλεσαν προωθητική δύναμη για ενσωμάτωση της στρατηγικής της Πράσινης Συμφωνίας στο πρόγραμμα της νέας Ευρωπαϊκής Επιτροπής. Όταν η υποψήφια για πρόεδρος της Κομισιόν ολοκλήρωσε την συνάντηση με την ομάδα των Πράσινων στο Ευρωκοινοβούλιο (όπως κάνουν όλοι/ες οι υποψήφιοι/ες για τις θέσεις Επιτρόπων) συνειδητοποίησε ότι, πέραν των κοινωνικών αντιδράσεων, θα είχε μια ισχυρή αντιπολίτευση εάν δεν ενσωμάτωνε πολιτικές από την ατζέντα των Πράσινων στις προτάσεις της νέας Επιτροπής. Ενώ στις αρχικές θέσεις της δεν υπήρχε λέξη για Πράσινη Συμφωνία και πράσινη μετάβαση, ούτε ισχυρές δεσμεύσεις για προστασία του κλίματος, προχώρησε σε σοβαρές αλλαγές. Έτσι η νέα Κομισιόν έθεσε τα θέματα του κλίματος και της Πράσινης Συμφωνίας στο κέντρο των προτεραιοτήτων της. ιδιαίτερα στο Ταμείο Ανάκαμψης και τον ευρωπαϊκό προϋπολογισμό 2021-2027.
Στο Ευρωκοινοβούλιο διαμορφώνεται μια ευρύτερη συμμαχία ευρωβουλευτών που περιλαμβάνει τους Πράσινους και την Αριστερά με σταθερή στάση στα κλιματικά θέματα, αλλά και σημαντικό ποσοστό ευρωβουλευτών από τις πολιτικές ομάδες EEP, S&D και RENEW Europe, που ωθεί σε συνολική στροφή της οικονομίας, της ενέργειας, της εκπαίδευσης και των χρηματοδοτήσεων σε πιο πράσινες κατευθύνσεις, ίσως αδιανόητες λίγα μόλις χρόνια πριν.
Η κλιματική κρίση στο κέντρο των πολιτικών αντιπαραθέσεων
Η οικολογική και κλιματική κρίση έχουν επιταχυνθεί, αλλά και οι αγώνες για σωτηρία του πλανήτη ξεπερνούν τα σύνορα, είναι μαζικοί, επηρεάζουν τις πολιτικές εξελίξεις, δεν μπορούν να αγνοηθούν. Τα θέματα του κλίματος, η περιβαλλοντική, κοινωνική και οικονομική διάστασή της, η κλιματική δικαιοσύνη και η δίκαιη μετάβαση επηρεάζουν τις αποφάσεις μεγάλου ποσοστού ψηφοφόρων, ιδιαίτερα των νέων. Δεν είναι τυχαίο, λοιπόν, που ακόμα και μέσα στην πανδημία τα θέματα του κλίματος και της πράσινης μετάβασης βρίσκονται στο κέντρο των ευρωπαϊκών προτεραιοτήτων ανάκαμψης και της μετά COVID-19 εποχής.
Άλλοτε, θα έμπαιναν στο περιθώριο, στο όνομα της υγειονομικής κρίσης. Σήμερα, όμως, η Πράσινη Συμφωνία είναι – τουλάχιστον στα χαρτιά και στις αποφάσεις – στον πυρήνα μιας βιώσιμης ανάκαμψης των οικονομιών, της κοινωνικής συνοχής, της απασχόλησης και των χρηματοδοτήσεων. Η μετατροπή των αναγκαίων στρατηγικών επιλογών σε συγκεκριμένες πράξεις, μέτρα και αλλαγές θα κριθεί από την ισχυρή παρουσία κινημάτων που αγωνίζονται για ριζικά μέτρα ανάσχεσης της κλιματικής κρίσης καθώς και κομμάτων που ενστερνίζονται την ανάγκη κατεπείγουσας πολιτικής στα επόμενα 10 χρόνια, όριο που έχει τεθεί ώστε η κλιματική κρίση να μην μετατραπεί σε πλήρως ανεξέλεγκτη.
Κλιματική ευαισθητοποίηση στην Ελλάδα
Η καμπάνια των Ελλήνων Πράσινων του 2009 για το Ευρωκοινοβούλιο “Πράσινη Λύση στην Κρίση” είναι επιτυχής και οδηγεί στην εκλογή του πρώτου πράσινου ευρωβουλευτή, που όμως δεν επηρεάζει το ελληνικό πολιτικό σύστημα σε βαθμό ώστε να υιοθετήσει σημαντικές παρεμβάσεις. Δυστυχώς, και οι σύμβουλοι από την ομάδα του Jeremy Rifkin γύρω από τον τότε πρωθυπουργό Γ. Α. Παπανδρέου δεν καταφέρνει να πείσει την κυβέρνηση για εφαρμογή ενός πράσινου σχεδίου ως λύση για την αντιμετώπιση της δημοσιονομικής, παραγωγικής, οικονομικής και πολιτικής κρίσης.
Για ένα Πράσινο Σχέδιο αντιμετώπισης της κρίσης στην Ελλάδα εργάστηκαν οι Έλληνες Πράσινοι μαζί με την Ομάδα των Πράσινων στο Ευρωκοινοβούλιο, και κατά τη διάρκεια της θητείας του γράφοντος (2/2012-6/2014), προτείνοντας μια εναλλακτική λύση απέναντι στην οριζόντια λιτότητα και τις περιοριστικές πολιτικές, με την προσωπική συμμετοχή σημαντικών ευρωβουλευτών και των τότε συμπροέδρων της ομάδας των Πράσινων Rebecca Harms και Danny Cohn Bendit.
Πλην των Πράσινων, περιβαλλοντικές οργανώσεις, κινήματα πολιτών, μικρότερες οργανώσεις, όπως η ΑΚΟΑ (Ανανεωτική Κομμουνιστική και Οικολογική Αριστερά) και περιοδικά όπως η Νέα Οικολογία ενεργοποιούνται στο θέμα της οικολογικής κρίσης και παίρνουν μέρος σε σχετικές κινητοποιήσεις. Η πρωτοβουλία μαθητών Fridays for Future (FFF) οργανώνει και στην Ελλάδα σχετικά μαζικές κινητοποιήσεις. Προσφάτως δημιουργούνται δύο σημαντικά δίκτυα για το κλίμα:
– η “Συμμαχία για το Κλίμα” που περιλαμβάνει 45 φορείς και οργανώσεις (περιβαλλοντικές, κοινωνικές, ανθρωπίνων δικαιωμάτων, δημοκρατίας, αγρο-οικολογίας, μεταναστών και προσφύγων, κοινωνικές συνεταιριστικές επιχειρήσεις, ινστιτούτα κ.ά.) καθώς και
– η, πιο πρόσφατη, “Λαϊκή Πρωτοβουλία Kλima500” που στοχεύει να συμβάλλει σε ένα μαζικό κίνημα πολιτών, και -με βάση το άρθρο 73 § 6 του Συντάγματος – συγκέντρωση 500.000 υπογραφών για κατάθεση στη Βουλή πρότασης νόμου, που θα κηρύσσει τη χώρα σε επείγουσα κατάσταση λόγω κλιματικής κρίσης και σε ενδυνάμωση της οικολογικής κινητοποίησης της Ελληνικής κοινωνίας για την προστασία της φύσης, την ανάσχεση της κλιματικής κρίσης, την κλιματική δικαιοσύνη και τη μετάβαση σε μια οικονομία βιώσιμης ευημερίας.
* www.facebook.com/nikos.chrysogelos,
www.instagram.com/nikos.chrysogelos
@chrysogelos