Από τον πρόλογο της μελέτης: ΑΝΟΙΧΤΟΊ ΔΗΜΟΙ, ΕΝΕΡΓΟΊ ΠΟΛΙΤΕΣ
Καθώς περπατούσα στην ευρωπαϊκή συνοικία των Βρυξελλών το Νοέμβριο του 2021, σταμάτησα λίγο πριν από το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο μπροστά σε δύο μεγάλα ενημερωτικά banners. Σε τρεις γλώσσες, γαλλικά, φλαμανδικά και αγγλικά, μπορούσε να διαβάσει κανείς πληροφορίες σχετικά με το πρόγραμμα συμμετοχικού προϋπολογισμού του Δήμου Ισέλ, στον οποίο υπάγεται το συγκεκριμένο τμήμα της πόλης. Σε ένα πολυσύχναστο μέρος, μπροστά σε στάση λεωφορείου, βρίσκει κανείς όσα πρέπει να γνωρίζει και, εντέλει, πώς μπορεί να εμπλακεί ενεργά.
Όσα χρόνια έμενα-μένω στην Ελλάδα, στα όρια του Δήμου Θεσσαλονίκης, ποτέ δεν είχα την αίσθηση ότι ο Δήμος προσπαθεί να προκαλέσει τη συμμετοχή των πολιτών στη διαδικασία λήψης αποφάσεων. Συνολικά, στη χώρα μας η σχέση δήμων-πολιτών περιορίζεται κατά κανόνα στην παροχή υπηρεσιών. Η παρατεταμένη κρίση και η πανδημία, όμως, ανέδειξαν την ανάγκη για αλλαγή του ρόλου του Δήμων, καθώς και το αίτημα των πολιτών για ανοιχτές διαδικασίες που ενισχύουν τη συμμετοχική δημοκρατία.
Οι Βρυξέλλες, στις οποίες αναφέρθηκα παραπάνω, είναι μόνο ένα παράδειγμα πόλης που θεσμοθετεί τις απαραίτητες προϋποθέσεις λειτουργίας της δημοκρατίας σε τοπικό επίπεδο με συμμετοχικό τρόπο. Στην παρούσα
έκδοση μαθαίνει κανείς από την εμπειρία πόλεων τόσο εντός Ευρώπης όσο και διεθνώς με όχημα τον Συμμετοχικό Προϋπολογισμό. Μάλιστα, ο Συμμετοχικός Προϋπολογισμός δεν είναι απλώς μία διαδικασία τοπικής διαβούλευσης, αλλά παρέχει τον απαραίτητο χώρο, λόγο και έλεγχο στους πολίτες.
Ακόμα και μέσα από τις ελληνικές απόπειρες που συναντά κανείς στις επόμενες σελίδες, αναδεικνύεται η μεγάλη χρησιμότητα του Συμμετοχικού Προϋπολογισμού ως ενός από τα πολύ λίγα παραδείγματα θεσμοθετημένης συμμετοχικής δημοκρατίας σήμερα περισσότερο ίσως από ποτέ. Η ενεργός συμμετοχή των πολιτών στη διαδικασία λήψης αποφάσεων αποτελεί κεντρική αξία για το Ίδρυμα Χάινριχ Μπελ και πιστεύουμε πως το συγκεκριμένο πρόγραμμα βάζει ένα λιθαράκι στην αλλαγή παραδείγματος στην ελληνική Τοπική Αυτοδιοίκηση.
Μιχάλης Γούδης
Διευθυντής Ιδρύματος Χάινριχ Μπελ, Γραφείο Θεσσαλονίκης
ΣΥΜΜΕΤΟΧΙΚΟΣ ΔΗΜΟΤΙΚΟΣ ΠΡΟΫΠΟΛΟΓΙΣΜΟΣ
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΜΕΛΕΤΗΣ
Το παρόν κείμενο είναι μια προσπάθεια προσέγγισης των θεσμών, εργαλείων, συμμετεχόντων και διαδικασιών του Συμμετοχικού Προϋπολογισμού (εφεξής ΣΠ). Όπως φαίνεται και παρακάτω, ο ΣΠ έχει μια αρκετά πλούσια ιστορία, καθώς τυπικά και άτυπα έχει ήδη εφαρμοστεί σε διαφορετικά περιβάλλοντα ανά τον κόσμο, σε διαφορετικές πολιτικές, κοινωνικές και οικονομικές συνθήκες, με την ανάπτυξη και την αξιοποίηση διαφορετικών θεσμικών εργαλείων και κυρίως με διαφορετικούς εμπλεκόμενους φορείς και κοινωνικές ομάδες ανά περίπτωση. Επομένως, εμφανίζονται πολλαπλότητα και πολυπλοκότητα τόσο στην παρουσίαση των διαφορετικών μοντέλων όσο και στις διαδικασίες αφαίρεσης που είναι αναγκαίες για να εξαχθούν συμπεράσματα και να βρεθούν οι τρόποι τοπικοποίησης της διαδικασίας σε δημοτικό και περιφερειακό επίπεδο (με άλλα λόγια, στην Τοπική Αυτοδιοίκηση [ΤΑ]) στην Ελλάδα.
Αυτός, όμως, είναι ο σκοπός της συγκεκριμένης μελέτης, δηλαδή να μελετηθεί και να παρουσιαστεί ο ΣΠ ως ένας δυνάμει «χώρος» προς όφελος της δημοκρατίας. Ως ένας πιο ολοκληρωμένος σχεδιασμός για τη συμπερίληψη, τη συμμετοχή των πολιτών και την ενίσχυση της δημοκρατίας σε τοπικό επίπεδο μέσω της δημιουργίας θεσμικών εργαλείων αλλά και άτυπων πειραματισμών. Υπ’ αυτό το πρίσμα, η συγγραφική ομάδα διαμόρφωσε τη μελέτη.
Πριν απ’ όλα, θέτουμε μια σε βάθος ανάλυση του ΣΠ παρουσιάζοντας τις έννοιες, τις συγκλίσεις και τις ιστορικές προσεγγίσεις για την ανάπτυξη της έννοιας και της διαδικασίας που προτείνει. Εξαρχής, και για τις ανάγκες
αυτής της μελέτης, ορίζουμε τον ΣΠ ως μια μορφή εμπλοκής των μη εκλεγμένων πολιτών στη συζήτηση του δημοτικού προϋπολογισμού ή/και την άμεση διάθεση χρηματοδότησης, με μόνιμο και ανεξάρτητο από άλλες
διαδικασίες τρόπο, κατά τον οποίο:
– Συζητείται η χρηματοοικονομική ή/και δημοσιονομική διάσταση σε τοπικό επίπεδο.
– Εμπλέκεται στη διαδικασία διαβούλευσης άμεσα μια δημοτική ή περιφερειακή τοπική Αρχή με αιρετό σώμα.
– Η διαδικασία δεν έχει παροδικό χαρακτήρα, αλλά επαναλαμβάνεται
Η διαδικασία περιλαμβάνει συγκεκριμένες μορφές δημόσιας διαβούλευσης (για παράδειγμα, τακτικές συναντήσεις, φόρουμ κ.ά.).
Επίσης, ορίζονται εκείνες οι προκλήσεις που δυνάμει αντιμετωπίζει ο ΣΠ και εν συντομία μπορούμε να πούμε ότι είναι:
– Η αντιμετώπιση του χαμηλού επιπέδου δημοκρατικής συμμετοχής στη διαμόρφωση πολιτικών και αποφάσεων σε τοπικό και περιφερειακό επίπεδο.
– Η ενίσχυση της ικανότητας και της ποιότητας της διακυβέρνησης σε τοπικό και περιφερειακό επίπεδο.
– Η βελτίωση της πρόσβασης σε πόρους για τους πολίτες και τις τοπικές κοινωνίες.
– Η διαχείριση των επιπτώσεων από οικονομικές κρίσεις σε τοπικό επίπεδο.
Πέρα από τους στόχους της εκάστοτε διαδικασίας ΣΠ, είναι σημαντικό να προβληθεί η υλοποίησή του σε κάθε φάση. Γι’ αυτό και παρουσιάζονται τα βήματα ενός ολόκληρου κύκλου ΣΠ. Στη συνέχεια, μελετάται ο αντίκτυπος του ΣΠ σε διαφορετικές κλίμακες και υπό διαφορετικές κατηγορίες, τον οποίο έχουμε ονομάσει πολιτικό, κοινωνικό και οικονομικό αντίκτυπο.
Στη συνέχεια, γίνεται μια προσπάθεια για μελέτη της ευρωπαϊκής και διεθνούς εμπειρίας. Στο πρώτο μέρος του παρόντος κεφαλαίου αναδεικνύουμε το θεσμικό επίπεδο και απαντάμε σε ερωτήσεις όπως: Πώς περιγράφεται ο ΣΠ στις διεθνείς και ευρωπαϊκές πολιτικές γενικώς και στην ΤΑ ειδικώς; Σε ποιο βαθμό έχει ενσωματωθεί ο ΣΠ στις ευρωπαϊκές πολιτικές και δεσμεύσεις; Εδώ βλέπουμε με κριτικό μάτι τις πολιτικές που έχουν αναπτυχθεί, την αποτελεσματικότητά τους και το κατά πόσο έχουν ενσωματώσει τους πολίτες κατά την εφαρμογή τους.
Στο δεύτερο μέρος του κεφαλαίου εστιαζόμαστε σε συγκεκριμένα παραδείγματα. Αυτά είναι πολύ σημαντικά καθώς προσφέρουν μια –έστω και μερική– εικόνα για τις εμπειρίες υλοποίησης σχεδίων ΣΠ σε διαφορετικές συνθήκες. Η επιλογή των παραδειγμάτων έγινε:
1. με εστίαση στη σημαντικότητα και τον αντίκτυπο του παραδείγματος (για παράδειγμα, Πόρτο Αλέγκρε, Βραζιλία),
2. λαμβάνοντας υπόψη τις αντιστοιχήσεις και κοινωνικοπολιτικές ομοιότητες με την Ελλάδα (για παράδειγμα, Λισαβόνα στην Πορτογαλία και Σεβίλλη στην Ισπανία),
3. για τη διάρκεια και την εξέλιξη των εφαρμογών δεκατρία χρόνια από τον πρώτο πειραματισμό ως σήμερα (Λισαβόνα) και
4. για τον μεγάλο οικονομικό αντίκτυπο της υλοποίησης (Σεβίλλη).
Το επόμενο κεφάλαιο μας εισάγει στην ελληνική εμπειρία. Προσπαθούμε να παρουσιάσουμε και να μελετήσουμε την ιστορική διαδρομή και το θεσμικό πλαίσιο, τον τρόπο εφαρμογής (εφόσον τίθεται) του ΣΠ στο τοπικό επίπεδο και, κυρίως, την ενσωμάτωσή του στην τοπική διακυβέρνηση (δήμους και περιφέρειες) και τα παραδείγματα εκείνα που μπορούν να ονομαστούν καλές πρακτικές καθώς έχουν εφαρμοστεί (μερικώς ή πλήρως) και μας προσφέρουν σημαντικά μαθήματα υλοποίησης. Το κεφάλαιο αυτό γράφηκε έπειτα από έρευνα στην πρωτογενή και δευτερογενή βιβλιογραφία, αλλά και με απευθείας συζητήσεις και συνεντεύξεις με εκπροσώπους δημοτικών Αρχών που έχουν υλοποιήσει ή βρίσκονται σε διαδικασία υλοποίησης σχεδίων ΣΠ και συγκεκριμένα των Δήμων Αθηναίων, Ιωαννιτών, Κηφισιάς, Χαλανδρίου, Βύρωνα και Τρικκαίων. Με όλους αυτούς μάλιστα πραγματοποιήθηκε συζήτηση στρογγυλής τραπέζης τον Ιούνιο του 2021, κατά την οποία συζητήθηκαν οι εφαρμογές και οι δυσκολίες, και ανταλλάχθηκαν εμπειρίες μεταξύ των άμεσα εμπλεκομένων.
Το τελευταίο κεφάλαιο αφορά τα συμπεράσματα της μελέτης, τα ανοιχτά ερωτήματα καθώς και τις γενικές προτάσεις πολιτικής που μπορούν να αξιοποιηθούν από άλλες ερευνητικές ομάδες στο μέλλον και, κυρίως, από δημοτικές Αρχές και πολίτες, που θέλουν να σχεδιάσουν ή/και να εμπλακούν σε διαδικασίες ΣΠ.
Η συγκεκριμένη έκδοση, ο οδηγός αυτός, σε καμία περίπτωση δεν εξαντλεί το θέμα του ΣΠ. Αποτελεί ένα πρώτο βήμα, μια πρώτη θεωρητική και εμπειρική μελέτη που κυρίως ανοίγει τη συζήτηση και θέτει τις γενικές γραμμές για την ανάλυση των διαδικασιών. Θεωρούμε ότι θα –και ευελπιστούμε να– αξιοποιηθεί από ερευνητικούς φορείς, φορείς τοπικής αυτοδιοίκησης, ομάδες πολιτών, τοπικές πρωτοβουλίες αλλά και πολίτες αυτόνομα για την κατανόηση των διαδικασιών συμμετοχής, συνσχεδιασμού και συναπόφασης. Πολύ περισσότερο, ελπίζουμε να αποτελέσει αφορμή και έναυσμα για ανάπτυξη σχεδίων ΣΠ σε τοπικό και περιφερειακό επίπεδο ως μια διαδικασία εκπαίδευσης, συζήτησης, σκέψης, ανατροφοδότησης, πειραματισμού και ουσιαστικής συμμετοχής με στόχο την ενίσχυση της δημοκρατίας σε διαφορετικές κλίμακες και συνθήκες.
