Εισήγηση στην εκδήλωση των ΠΡΑΣΙΝΩΝ την Ημέρα της Γυναίκας με θέμα “Η έμφυλη διάσταση του προσφυγικού – μεταναστευτικού” 13.3.2022, της Άννα Μιχαλακέλη, Κοινωνικής Ανθρωπολόγου / Συντονίστριας Προγραμμάτων στο Κέντρο Διοτίμα
Το Κέντρο για τα Έμφυλα Δικαιώματα και την Ισότητα – Διοτίμα, είναι μία μη κυβερνητική φεμινιστική οργάνωση που δημιουργήθηκε το 1989 με σκοπό τη συστηματική ανάδειξη των διακρίσεων σε βάρος των γυναικών σε όλα τα επίπεδα της κοινωνικής, πολιτικής, και οικονομικής ζωής. Στην 32άχρονη πορεία της, η Διοτίμα έχει σταθερά επιδιώξει να αποτελεί ένα σημείο αναφοράς τόσο για τις ίδιες τις γυναίκες, όσο και για τους/τις επαγγελματίες που ασχολούνται με τα ζητήματα φύλου μέσα από πληθώρα πρωτοβουλιών και δράσεων.
Συγκεκριμένα για το προσφυγικό, παρεμβαίνει χωροταξικά αυτή τη στιγμή σε τρεις περιοχές της Ελλάδας, την Αθήνα, τη Θεσσαλονίκη και τη Λέσβο, μέσα από ένα ολιστικό και αλληλοσυμπληρούμενο πλέγμα υπηρεσιών ανταπόκρισης και πρόληψης της έμφυλης βίας στον προσφυγικό πληθυσμό (γυναίκες, άνδρες και ΛΟΑΤΚΙ άτομα).
Στο πλαίσιο των υπηρεσιών που παρέχονται από το Κέντρο, το άτομο που έχει υποστεί βία ή που βρίσκεται σε υψηλό κίνδυνο, υποστηρίζεται σφαιρικά σε επίπεδο ψυχοκοινωνικό, σε επίπεδο νομικής στήριξης και εκπροσώπησης, καθώς και ενδυναμωτικά μέσα από τη συμμετοχή του στις αντίστοιχες ομάδες πρόληψης. Με αυτό τον τρόπο οι επιζώσες/ντες έμφυλης βίας προστατεύονται από το συνεχή επανατραυματισμό που θα συνιστούσε η διαδρομή από τη μια υπηρεσία στην άλλη ή από τη μια ΜΚΟ στην άλλη, όπου θα χρειαζόταν να περιγράφουν ξανά και ξανά τραυματικά περιστατικά βίας. Τα άτομα που απευθύνονται στη Διοτίμα ενδυναμώνονται ως προς την κίνησή τους συμβολική και πραγματική μέσα σε ένα δαιδαλώδες και δύσχρηστο σύστημα υπηρεσιών και θεσμικών-νομικών διαδικασιών μέσω των οποίων προσδιορίζεται και παγιώνεται το καθεστώς τους «πρόσφυγα».
Ειδικότερα, οι δράσεις πρόληψης απευθύνονται σε γυναίκες, άνδρες, και ΛΟΑΤΚΙ άτομα και στοχεύουν στην ενημέρωση και ευαισθητοποίηση γύρω από τα έμφυλα στερεότυπα και τους ρόλους, τα κοινωνικά και πολιτικά δικαιώματα, το ζήτημα της έμφυλης βίας και πώς αυτή μπορεί να αντιμετωπιστεί σύμφωνα με το ισχύον νομικό πλαίσιο (μήνυση, ασφαλιστικά μέτρα, διαδικασίες επιμέλειας τέκνων κτλ), καθώς και το πού μπορεί να απευθυνθεί κάποιο άτομο που έχει υποστεί βία, τις διαθέσιμες δημόσιες υπηρεσίες και μηχανισμούς προστασίας και τους λοιπούς φορείς και ΜΚΟ που δραστηριοποιούνται στην εκάστοτε περιοχή.
Κεντρικοί άξονες: μεθοδολογική προσέγγιση των παρεμβάσεων του Κέντρου Διοτίμα
Οι προαναφερόμενες δράσεις, σχεδιάζονται, πραγματώνονται, επιτελούνται και ανασχεδιάζονται σε ένα συνεχώς μεταβαλλόμενο πεδίο, ένα πεδίο συνυφασμένων κρίσεων όπως αυτή που συνηθίζουμε να αναφέρουμε ως «προσφυγική κρίση». Η κρίση αυτή, έχει φέρει στο προσκήνιο την ανάγκη για νέες ριζοσπαστικές προσεγγίσεις και εργαλεία ανάλυσης. Εν προκειμένω, και όσον αφορά την έμφυλη βία και τη συνύφανσή της με την «προσφυγική κρίση» προκρίνεται ως αναγκαία η διαθεματική φεμινιστική προσέγγιση.
Η διαθεματικότητα (intersectionality) αναδεικνύει τη σημασία της αναγνώρισης της υποκειμενικότητας και της αυτενέργειας των προσφυγισσών, αλλά και τις διαδικασίες υποκειμενοποίησης και κυρίως τις έμφυλες, φυλετικοποιημένες, πολιτισμικές και ταξικές διαστάσεις της, έναντι της γενικής ομογενοποιημένης κατηγορίας «πρόσφυγας», ο οποίος θεωρείται εξ’ ορισμού ευάλωτος, άβουλος, εύκολα εκμεταλλεύσιμος και φυσικά αδρανής. Οι σύγχρονες προκλήσεις και καταστάσεις κρίσεων, όπως είναι η προσφυγική, φέρνουν στο προσκήνιο την ανάγκη για μετατόπιση των παρεμβάσεων του ανθρωπιστικού τομέα, ώστε να συμπεριλαμβάνουν τα ανθρώπινα δικαιώματα και όλες τις μορφές ανισοτήτων μέσα από την αλληλεπίδρασή τους.
Μια τέτοια μετατόπιση στον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε τα άτομα και ειδικότερα τις γυναίκες με προσφυγική εμπειρία, οδηγεί και σε μια αλλαγή στις ίδιες τις παρεμβάσεις και τις υπηρεσίες μας, καθώς αυτές μπορούν να λειτουργούν ως παράγοντες ενδυνάμωσης και (αυτό)προβολής των αιτημάτων και των αναγκών τους, αλλά υπό το πρίσμα της κοινωνικής δικαιοσύνης και της προστασίας των δικαιωμάτων. Έτσι επιλέγουμε να βλέπουμε τα άτομα που υποστηρίζουμε, ως πολυδιάστατα υποκείμενα με δική τους βούληση, διακριτά αιτήματα, εξατομικευμένες ανάγκες και εμπρόθετη δράση.
Είμαστε ιδιαίτερα ευτυχείς που εκτός από τους πρόσφυγες και τις προσφύγισσες που απασχολούνται στην Διοτίμα ως διερμηνείς, από τα τέλη του προηγούμενου έτους γυναίκες προσφύγισσες συμμετέχουν ενεργά ως εργαζόμενες στην υλοποίηση των προαναφερόμενων δράσεων ενημέρωσης και ευαισθητοποίησης για την έμφυλη βία, λειτουργώντας οι ίδιες ως σημεία αναφοράς για τις γυναίκες και εν γένει για τα μέλη των κοινοτήτων τους.
Αδυναμίες και κενά του συστήματος παροχής προστασίας για τις γυναίκες προσφύγισσες
- Υποστελέχωση των ΣΚ, άρα αδυναμία ανάληψης παραπομπών και ανταπόκρισής τους στον μεγάλο αριθμό περιστατικών και αιτημάτων τα οποία όπως έχουν δείξει όλες οι έρευνες έχουν αυξηθεί μετά την έκρηξη της πανδημίας.
- Μη επάρκεια των ξενώνων. Δεν υπάρχουν αρκετές θέσεις φιλοξενίας και συχνά οι ξενώνες είναι σε πληρότητα. Οι Reporters United δημοσίευσαν πρόσφατα άρθρο ειδικά για το ζήτημα αυτό και καταδεικνύουν ότι σύμφωνα με τα οριζόμενα στην Σύμβαση της Κωνσταντινούπολης, η Ελλάδα με βάση τον πληθυσμό της θα έπρεπε να διαθέτει 1.072 θέσεις σε ξενώνες. Σήμερα ο αριθμός των κλινών ανέρχεται σε μόλις 400 συμπεριλαμβανομένων και των θέσεων που προορίζονται για τα παιδιά. Επίσης οι πιστοποιημένοι ξενώνες αντί να αυξάνουν μειώνονται και από 21 που διέθετε η χώρα έχουν μειωθεί σε 19. Επίσης υπάρχουν περιοχές που δεν έχουν ούτε ΣΚ ούτε ξενώνα φιλοξενίας. Πρέπει να σημειωθεί ότι στους ξενώνες υπάρχει ένα μικρό ποσοστό κλινών που είναι διαθέσιμες για προσφύγισσες, ενώ έχουν παρατηρηθεί φαινόμενα κωλυσιεργίας όσον αφορά την τοποθέτηση προσφυγισσών σε αυτούς.
- Ο ξενώνας επείγουσας φιλοξενίας του ΕΚΚΑ δεν επαρκεί. Γενικά το κομμάτι της επείγουσας, άμεσης φιλοξενίας επιζωσών είναι υψίστης σημασίας για την υποστήριξη και απομάκρυνση από το κακοποιητικό περιβάλλον και οφείλει να ενισχυθεί. Ειδικά για τις γυναίκες προσφύγισσες η παροχή αυτής της δυνατότητας είναι άκρως απαραίτητη δεδομένου ότι δεν διαθέτουν άλλο υποστηρικτικό πλαίσιο στο οποίο μπορούν να απευθυνθούν, συχνά κινδυνεύουν από το σύνολο της κοινότητας και άρα η παραμονή τους εντός ενός καταυλισμού ή άλλης επίσημης δομής φιλοξενίας ή πολλές φορές και στην ίδια πόλη εντείνει περαιτέρω τον κίνδυνο.
- Δεν υπάρχουν ξενώνες φιλοξενίας για άτομα που ανήκουν στην ΛΟΑΤΚΙ+ κοινότητα και εξαιρούνται τα άτομα που έχουν ψυχικά προβλήματα, καθώς και οι γυναίκες που έχουν παιδιά/αγόρια άνω των 12 ετών.
Αστυνομία
- Αστυνομικά όργανα που παρότι γίνονται μάρτυρες επεισοδίων ενδοοικογενειακής βίας δεν προχωρούν σε αυτεπάγγελτη δίωξη των δραστών.
- Αστυνομικά όργανα που προτρέπουν τα θύματα να μην υποβάλουν μήνυση «προειδοποιώντας» τα ότι θα μπλέξουν
- Αστυνομικά όργανα που δεν ενημερώνουν τις καταγγέλλουσες με σωματική βλάβη, ότι είναι επιβεβλημένη η ιατροδικαστική τους εξέταση.
- Αστυνομικά όργανα που δείχνουν μεγάλη σπουδή στο να ενημερώσουν τους δράστες σχετικά με τη δυνατότητά τους να υποβάλλουν και αυτοί μήνυση, γεγονός που θέτει και το θύμα υπό κράτηση.
Ειδικά για τις μετανάστριες και προσφύγισσες, υπάρχει πολύ μεγάλη δυσκολία εξεύρεσης διερμηνέων στα Αστυνομικά Τμήματα όταν προσέρχεται επιζώσα ενδοοικογενειακής βίας, που δεν μιλάει ελληνικά, για υποβολή εγκλήσεως.
Πέραν των συστημικών εμποδίων, οι συνεχείς αλλαγές στην μεταναστευτική πολιτική της χώρας, έχουν άμεση επίδραση στη ζωή των προσφυγισσών που έχουν ζητήσει προστασία στη χώρα μας.
Για παράδειγμα, αυξήθηκε ο αριθμός των γυναικών με πολλαπλές ευαλωτότητες που έχουν αναγνωριστεί ως πρόσφυγες μέσω της διαδικασίας «fast track» και ως εκ τούτου παραμένουν άστεγες, χωρίς χρηματική βοήθεια και χωρίς υποστηρικτικό δίκτυο. Ως αναγνωρισμένες προσφύγισσες δεν έχουν δικαίωμα σε στέγαση και οικονομικό βοήθημα, εκτός από το πρόγραμμα Helios που έχει συγκεκριμένα κριτήρια ένταξης (δυσκολίες στην κατοχή AFM και τραπεζικού λογαριασμού, ενοικίαση διαμερίσματος κ.λπ.). Αντίστοιχα, τα άτομα που λαμβάνουν δεύτερη απορριπτική απόφαση επί της αίτησης ασύλου τους, αντιμετωπίζουν επίσης ζητήματα αστεγίας και μηδενική πρόσβαση στο σύστημα προστασίας καθώς δεν διαθέτουν απαραίτητα νομιμοποιητικά έγγραφα.
Η αστεγία και η επισφαλής στέγαση παραμένουν σε ιδιαίτερα ψηλά επίπεδα στα αστικά κέντρα και κυρίως στην Αθήνα, και φυσικά οδηγούν στην περαιτέρω έκθεση των προσφύγων σε κίνδυνο και αύξηση των περιστατικών έμφυλης βίας. Είναι χαρακτηριστικό ότι από τα 254 άτομα που υποστηρίχθηκαν από την Διοτίμα το 2021 στην Αθήνα (240 γυναίκες, 13 άνδρες), τα 116 ανέφεραν περιστατικά βιασμών εκ των οποίων τα 102 έχουν συμβεί στην Ελλάδα και συχνά ένα άτομο μπορεί να έχει πάνω από ένα τέτοιο περιστατικό. 51 άτομα ανέφεραν σωματική και 26 σεξουαλική βία και κακοποίηση στην Ελλάδα. Οι συντριπτική πλειοψηφία των προσφυγισσών που ανέφεραν τέτοιου είδους περιστατικά ήταν είτε άστεγες είτε ζούσαν σε επισφαλείς συνθήκες. Χαρακτηριστικό επίσης παράδειγμα των αρνητικών επιπτώσεων των πολιτικών αποφάσεων στην προστασία των γυναικών προσφύγων, ήταν και η απόφαση του υπουργείου μετανάστευσης να διακόψει την παροχή του οικονομικού βοηθήματος κατά τους καλοκαιρινούς μήνες. Πέρα από την συνεπακόλουθη αύξηση των αιτημάτων για στέγαση σε επίσημες δομές, αυξητική τάση παρουσίασαν και τα περιστατικά βίας λόγω της ξαφνικής αστεγίας, αλλά και η επιλογή πρακτικών όπως αυτή του σεξ επιβίωσης από τις γυναίκες και αγόρια πρόσφυγες.
Οι πολιτικές αποτροπής και η αύξηση των επαναπροωθήσεων στα ελληνικά σύνορα θέτουν σε κίνδυνο την ζωή των ανθρώπων που προσπαθούν να φτάσουν στη χώρα μας ζητώντας προστασία. Γενικότερα παρατηρούμε μια συντηρητική στροφή στις χώρες τις Ευρώπης και η μετατόπιση του βάρους στη φύλαξη των συνόρων και όχι στην υποδοχή και προστασία των προσφύγων ή τουλάχιστον αυτών των «κακών» προσφύγων, καθώς βλέπουμε πως η αντιμετώπιση τουλάχιστον προς το παρόν των προσφύγων από την Ουκρανία είναι εντελώς διαφορετική ενώ παρατηρούμε ότι ήδη ο δημόσιος λόγος, το discourse που έχει ήδη αναπτυχθεί είναι άκρως ρατσιστικό. Και σε αυτό το νέο προσφυγικό κύμα που αναμένεται να επηρεάσει και την Ελλάδα, οι γυναίκες που ταξιδεύουν μόνες ή με τα παιδιά τους αλλά και τα ΛΟΑΤΚΙ άτομα πιθανά να χρειαστούν υποστήριξη ενώ η προσοχή μας πρέπει να είναι τεταμένη καθώς τα δίκτυα του trafficking καραδοκούν.
Το ζήτημα λοιπόν εδώ είναι πως θα λειτουργήσει ο μηχανισμός υποδοχής για τους νέους πρόσφυγες, πως θα αξιοποιηθούν με τον καλύτερο δυνατό τρόπο η τεχνογνωσία, τα υπάρχοντα προγράμματα και οι καλές πρακτικές του προηγούμενου διαστήματος, εν μέσω μάλιστα ενός τοπίου μειωμένων χρηματοδοτήσεων για το προσφυγικό όπως αυτό διαμορφώθηκε και ισχύει για το 2022. Ο κρατικός μηχανισμός έχει εργαλεία, οι οργανώσεις της ΚΤΠ είναι πάντα διαθέσιμες και ανοιχτές σε διάλογο και συνέργειες. Κάτι άλλο που πρέπει να αξιοποιηθεί είναι η συνεργασία επί ίσοις όροις με τις προσφυγικές κοινότητες που λειτουργούν στην Ελλάδα και έχουν αυτή τη στιγμή την άμεση επαφή με τους εκτοπισμένους από την Ουκρανία και διαθέτουν καλύτερη εικόνα των αναγκών τους.