Του Πολυδεύκη Παπαδόπουλου*

*Δημοσιογράφος-Κοινωνιολόγος, ειδικευμένος στα ευρωπαϊκά θέματα

Το νέο έτος προβλέπεται να είναι το πλέον κρίσιμο στην ιστορία της ευρωπαϊκής ενοποίησης! Πρόκειται για διατύπωση-κλισέ που χρησιμοποιούν πολιτικοί και σχολιαστές ή περιγραφή μιας αδήριτης πραγματικότητας;

Όπως και να έχει, το 2019 σίγουρα θα αποτελέσει χρονιά σταθμό για την ΕΕ. Θα περιλαμβάνει αγωνία και δοκιμασίες για όσους ασχολούνται με τα ευρωπαϊκά. Θα επηρεάσει, όμως, τη ζωή αρκετών εκ των 520 εκατ. πολιτών των χωρών μελών, αφού οι αλλαγές σε θεσμούς, πρόσωπα, ισορροπίες θα περνούν από το ενωσιακό επίπεδο και στα εσωτερικά πολιτικά πράγματα, ενώ θα αλληλοεπηρεάζονταιμε μια εύθραυστη οικονομική ανάκαμψη. Εν τέλει όλα τούτα ενδεχομένως να επικοινωνούν με κοινωνικά ξεσπάσματα, που αρχίζουν να εμφανίζονται απότομα και ατυπικά, και τα οποία, έχοντας προς παρόν χρώμα κίτρινο, αυξάνουν τους κινδύνους της χρονιάς.

Πολιτικές και θεσμικές αβεβαιότητες

Σε σχέση με τα προγραμματισμένα γεγονότα, η κρισιμότητα του 2019 για την EE ορίζεται, σαφώς, από τις εκλογές για το νέο Ευρωκοινοβούλιο (23-26 Μαΐου) και τα αποτελέσματα που μπορούν να προκύψουν.

Όλα τα μέχρι τώρα δεδομένα δείχνουν άνοδο των ευρωσκεπτικιστικών και λαϊκιστικών κομμάτων. Αν τελικά συμβεί και είναι σημαντική, εκτός από τον γενικότερο αντίκτυπο, μπορεί να οδηγήσει σε ένα δύσκολα διαχειρίσιμο Ευρωκοινοβούλιο. Σε τέτοια περίπτωση θα υπάρχουν επιπτώσεις και ως προς τη συγκρότηση της νέας Ευρωπαϊκής Επιτροπής, που θα είναι εξασθενημένη και πιθανώς με ιδιόμορφη σύνθεση. Ούτως ή άλλως η υποκατάσταση του όχι ιδιαίτερα πετυχημένου, αλλά οπωσδήποτε εμβληματικού και έμπειρου, Ζαν Κλοντ Γιουγκέρ δεν είναι εύκολη. Αλλά και η επιλογή νέου Προέδρου του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου στη θέση του Τουσκ, αν και περαιωμένη σε διακυβερνητικό επίπεδο, δε μένει ανεπηρέαστη σε μια τέτοια εξέλιξη.  Επίσης,ο κύκλος των ευρω-αλλαγών προσώπων και θεσμικών οργάνων περιλαμβάνει αντικατάσταση του μισού διευθυντηρίου της ΕΚΤ.

Σε ό,τι αφορά τις μη προβλεπτές αλλαγές πολιτικών ηγεσιών, αυτές θα προκύψουν από τη διεξαγωγή προγραμματισμένων εκλογών το 2019 -εκτός από Ελλάδα- σε Βέλγιο, Δανία, Εσθονία, Πολωνία, Πορτογαλία, Φινλανδία. Μπορούν, όμως, να υπάρξουν μεταβολές και ως συνέπεια των ευρωεκλογών, όπως π.χ. στη Γερμανία, όπου ένα τυχόν νέο αρνητικό αποτέλεσμα των Χριστιανοδημοκρατών θα κάνει πιθανότερη την πρόωρη παραίτηση της καγκελαρίου Μέρκελ. Αν κι αυτό συμβεί θα μιλάμε για σχεδόν πλήρη αποχώρηση από το προσκήνιο μιας αναγνωρίσιμης ευρωπαϊκής ηγεσίας και ένα μεγαλύτερο ηγετικό κενό. Κάτι που δύσκολα μπορεί να πληρώσει πλέον ο Μακρόν, με φιλοδοξίες και κύρος ψαλιδισμένα από την κοινωνική κρίση της Γαλλίας και με το μέλλοντου μεταρρυθμισμού του άδηλο.

Βεβαίως, εκτός από τις υπαρξιακά κρίσιμες ευρωεκλογές, το 2019 είναι και ο χρόνος του Brexit. Όπως κι αν καταλήξει, η αποχώρηση μέλους συρρικνώνει για πρώτη φορά την ευρωπαϊκή ενοποίηση. Το μόνα άλλα προηγούμενα ήταν η έξοδος της Γροιλανδίας,  ως αυτοκυβερνώμενου εδάφους της Δανίας, από την ΕΚ το 1984 και του λιλιπούτιου Αγ.Βαρθολομαίου, αυτόνομου νησιωτικού εδάφους της Γαλλίας στην Καραϊβική, που το 2012 διάλεξε κι αυτό απόσυρση από την ΕΕ και ένταξη σε μια τοπική ένωση.  Η Βρετανία, όμως, αποτελούσε ιδιαίτερο μέγεθος, ασκώντας σημαντικό ρόλο -αν και όχι πάντοτε ευεργετικό- στη διαμόρφωση της ΕΕ, από την εγκαθίδρυση της ενιαίας αγοράς, τη διεύρυνση, μέχρι την ΚΕΠΠΑ.

Οικονομική ανάκαμψη σε τεντωμένο σκοινί

Όσο αισιόδοξα άρχισε για την Ευρωζώνη το 2018, τόσο απαισιόδοξα τελείωσε. Η μέση ανάπτυξη υπολογίζεται πως έκλεισε στο 1,9%, ενώ θα θεωρηθεί ικανοποιητικό αν το 2019 υποχωρήσει μόνον στο 1,7%. Επίσης, ο ιδιωτικός τομέας αναπτύχθηκε το Δεκέμβριο με τον μικρότερο ρυθμό της τελευταίας 4ετίας. Ακόμη, ο πληθωρισμός ανήλθε το Νοέμβριο στο στόχο της ΕΚΤγια 2% , αλλά οι υποκείμενες πληθωριστικές δυνάμεις παρέμειναν αδύναμες. Οι αναλυτές υπολογίζουν τον δομικό πληθωρισμό -που δεν περιλαμβάνει ευμετάβλητες κατηγορίες, όπως ενέργεια/τρόφιμα- κοντά στο 1%.

Τέλος, αν η οικονομία της ευρωζώνης έκανε περίπου 8 χρόνια για να βγει από την ύφεση και να παρουσιάσει κάποιους ρυθμούς ανάπτυξης, αυτή εξακολουθεί να εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από εξωτερικές κρίσεις. Το ΔΝΤ και ο ΟΟΣΑ προειδοποιούν ότι μαύρα σύννεφα συγκεντρώνονται πάνω από την παγκόσμια οικονομία.  Οι προβλέψεις δεν έχουν μάλιστα προλάβει να συμπεριλάβουν σημάδια επιβράδυνσης, όπως bearmarket για τις μετοχές,  αυξημένη πιθανότητα ο Τραμπ να επιβάλει τελικώς δασμούς 20%-25% στις εισαγωγές ευρωπαϊκών αυτοκινήτων, επιπτώσεις από ένα σκληρόBrexit.

Αντιμέτωπη με τέτοια σοκ, η ευρωζώνη δεν θα διαθέτει πλέον πολλά εργαλεία. Τα επιτόκια είναι μηδενικά/αρνητικά και η ποσοτική χαλάρωση(QE)τελείωσε μαζί με το 2018. Επιπλέον, από τον Οκτώβριο ο Μάριο Ντράγκι δεν θα βρίσκεται πλέον στο τιμόνι της ΕΚΤ, ενώ θα ολοκληρώσουν τις θητείες τους στο Εκτελεστικό Συμβούλιο ο Βέλγος Πέτερ Πράετ (Μάιο) και ο Γάλλος Μπενουά Κερέ (Δεκέμβριο), με ό,τι αυτές οι αποχωρήσεις σημάνουν.

Ωστόσο, οι προαναφερόμενοι θα αφήσουν πίσω τους μια αξιοσημείωτη παρακαταθήκη. Το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο εξέδωσε προ ημερών μια κρίσιμη απόφαση για την ποσοτική χαλάρωση, χαρακτηρίζοντας το «πρόγραμμα αγορών του δημόσιου τομέα» της ΕΚΤ (όπως είναι επισήμως γνωστή ηQE) συμβατό με τις ευρωπαϊκές συνθήκες.Έτσι, ηQEθα υπάρχει μονίμως στην εργαλειοθήκη της ΕΚΤ και θα είναι δυνητικά χρησιμοποιήσιμη, δημιουργώντας σχετικό κλίμα ασφάλειας.

Σταθεροποιητικό ρόλο μπορούν, επίσης, να παίξουν δυο σημαντικές αποφάσεις της τελευταίας Συνόδου Κορυφής των χωρών του ευρώ: πρώτον, για ευρύτερη αξιοποίηση του Ευρωπαϊκού Μηχανισμού Σταθερότητας και του Ευρωπαϊκού Ταμείου Διάσωσης και Εξυγίανσης Τραπεζών, αν βέβαια προβλεφθεί συντομότερη ενεργοποίηση από το 2024∙ δεύτερον, για δημιουργία ξεχωριστού προϋπολογισμού της ευρωζώνης, εφόσον αποκτήσει άξιες λόγου οικονομικές διαστάσεις και αναπτυξιακές στοχεύσεις. Οι αρχικές αποφάσεις ελήφθησαν κι αυτό έχει ιστορική σημασία, γιατί για πρώτη φορά από τη σύσταση της ΟΝΕ σχεδιάζονται βήματα που δεν έχουν σχέση με δημοσιονομική πειθαρχία και κυρώσεις, αλλά με κάποια μορφή οικονομικής αλληλεγγύης και σταδιακής αποκατάστασης του κοινωνικού ιστού. Ωστόσο, οι βορειοκεντρικές χώρες, που κυρίως θα πληρώσουν τους λογαριασμούς, δε θέλησαν λεπτομερέστερες δεσμεύσεις προ των ευρωεκλογών, προκειμένου να μην γίνουναντικείμενο εκμετάλλευσης των λαϊκιστικών δυνάμεων. Για τον ίδιο λόγοιοι αποφάσεις και για το Πολυετές Δημοσιονομικό Πλαίσιο 2021-2027 μετατέθηκαν το φθινόπωρο του 2019, παρά τις προσπάθειες της Επιτροπής για ολοκλήρωση την άνοιξη, υπό το παρόν Ευρωκοινοβούλιο. Να σημειωθεί ότι για την Ελλάδα το διακύβευμα αφορά εισροές περίπου 35 δις ευρώ στην 7ετία, με την πρόταση της Κομισιόν να περιλαμβάνει 19 δις για συνοχή και 16 για γεωργία.

Πάντως, ταχύτερα και αποφασιστικότερα βήματα δεν βρίσκουν αντίθετη τόσο μια Γερμανία, όπως συνηθίσαμε να θεωρούμε, όσο τη λεγόμενη «Νέα Χανσεατική Ένωση», που απαρτίζουν Ολλανδία, Φινλανδία, Ιρλανδία, οι τρεις Βαλτικές, αλλά και Δανία, Σουηδία, από τις εκτός ευρώ.

Απρόβλεπτες κοινωνικές αντιδράσεις και ευρωεκλογές

Σύμφωνα με αρκετούς παρατηρητές, οι τρέχουσες κρίσεις στην Ευρώπη δεν είναι μεμονωμένες περιπτώσεις, αλλά συγκοινωνούντα δοχεία. Π.χ. η οργή των Γάλλων με έναν  «Πρόεδρο των πλουσίων» μπορεί να γίνεται θυμός των Ιταλών για πιέσεις των Βρυξελλών στην κυβέρνησή τους για τον προϋπολογισμό, των Βρετανών για το ότι δεν τους αφήνουν να τελειώνουν με το Brexit επειδή υπάρχουν μεγάλα συμφέροντα κι ακόμη και των Γερμανών που αποστασιοποιούνται από τις παραδοσιακές πολιτικές ελίτ, κρίνοντάς τες περιχαρακωμένες.

Πρόσφατη έρευνα του Guardian δείχνει την άλλη όψη των κοινωνικών αντιδράσεων. Τα κόμματα που οι περισσότεροι αποκαλούν«λαϊκιστικά» έχουν τριπλασιάσει τα ποσοστά τους στην Ευρώπη τα τελευταία 20 χρόνια, καταφέρνοντας να μπουν σε κυβερνήσεις 11 χωρών. Αυτό σημαίνει ότι 1 στους 4 πολίτες τα ψήφισε, ιδίως στην δεξιά εκδοχή τους. Ακόμη, η ανάλυση δείχνει ότι οι εν λόγω «λαϊκισμοί» βρίσκονται σταθερά σε άνοδο τουλάχιστον από το 1998, αφού πριν δύο δεκαετίες τα ανάλογα κόμματα ήταν μια περιθωριακή δύναμη, με μέσο όρο μόλις 7%.Σήμερα η εικόνα είναι η εξής: Αυστρία: Κόμμα Ελευθερίας 26%, Βουλγαρία: Ενωμένοι Πατριώτες 9%, Γαλλία: Εθνικό Μέτωπο 13%, Γερμανία: AfD 12,6%, Δανία: Το Κόμμα του Λαού της Δανίας 21%, Ελβετία: Ελβετικό Κόμμα του Λαού 29,4%, Ιταλία: Λέγκα 17,4%, Κύπρος EΛΑΜ 3,7%, Ολλανδία: Κόμμα Ελευθέρων 13%, Ουγγαρία: Jobbic 19%, Σουηδία: Σουηδοί Δημοκράτες 17,6%, Σλοβακία: Η Σλοβακία μας 8%, Τσεχία: Κόμμα Ελευθερίας και της Απευθείας Δημοκρατίας 11%,  Φινλανδία: Κόμμα των Φιλανδών 18%

Ακόμη κι αν αυτές οι δυνάμεις δεν συντονιστούν επαρκώς, όπως επιδιώκει ο Μπάνον με την  πρωτοβουλία «Το Κίνημα» ή δεν υλοποιηθεί μια «Ευρωπαϊκή Λέγκα», που ονειρεύεται ο Σαλβίνι,οι πιθανότητες στις ευρωεκλογές «η Ευρώπη να χάσει την ψυχή της» όπως φοβάται ο επικεφαλής/υποψήφιος των Ευρωσοσιαλιστών Τίμερμανς, είναι υπαρκτές, τουλάχιστον κατά ένα μέρος. Θα εξαρτηθεί βέβαια κι από τη διάθεση συνεννόησης των δημοκρατικών, φιλοενωσιακών δυνάμεων, των οποίων οι πιο συντηρητικές και οι πιο προοδευτικές απόψεις για την ΕΕ διαφέρουν σημαντικά.  Καθοριστικό, επίσης, θα είναι το ενδιαφέρον των πολιτών για τις ευρωεκλογές, μια και η συμμετοχή βαίνει σταθερά μειούμενη –από 63% το 1979 σε πανευρωπαϊκό επίπεδο σε 42,8% το 2014!

Ωστόσο υπάρχει αντοχή

Η συσσώρευση κρίσεων και αβεβαιοτήτων, αλλά και διεθνών κινδύνων,πάνω από την ΕΕ δημιουργεί σκεπτικισμό έως απαισιοδοξία. Ωστόσο, πρέπει να λαμβάνεται υπόψη και η μέχρι τώρα ανθεκτικότητα του οικοδομήματος. Επιδείχθηκε το 1966, με το συμβιβασμό του Λουξεμβούργου για ξεπέρασμα της κρίσης των «άδειων καρεκλών» με τη Γαλλία, το 1973 και 1979 με την αντιμετώπιση των δύσκολων καταστάσεων από τις πετρελαϊκές κρίσεις, το 1985-86 με την εκτίναξη προς την Εσωτερική Αγορά, τα Διαρθρωτικά Ταμεία και την Πολιτική Συνεργασία μετά από στασιμότητα χρόνων, το 1992-93 με την αποφυγή κατάρρευσης του Ευρωπαϊκού Μηχανισμού Συναλλαγματικών Ισοτιμιών και τη διαχείριση των πρώτων αμφισβητήσεων του Μάαστριχτ, το 1999 με την εκκίνηση μιας έστω ελλιπούς Νομισματικής Ένωσης, το 2003 με γεφύρωση του χάσματος που άνοιξε μεταξύ των εταίρων η «συμμαχία των προθύμων», το 2009 με υποκατάσταση του αποθανόντος Ευρωσυντάγματος από την προωθημένη Συνθήκη της Λισσαβόνας, το 2012-2016 με χειραγώγηση της οικονομικής κρίσης και τους τελευταίους μήνες με την ενότητα των 27 απέναντι στο Brexit.

Eχει ενδιαφέρον ότι ακόμη και ένας Μπλερ προβλέπει πως η ΕΕ θα επιβιώσει, γιατί η βασική σύλληψη είναι σωστή:σταθερότητα και ειρήνη στην Ευρώπη οφείλονται εν πολλοίς στη διαδικασία της ευρωπαϊκής ενοποίησης, ενώ τα μεγάλα προβλήματα και οι προκλήσεις της εποχής δεν μπορούν να αντιμετωπισθούν σε εθνικά πλαίσια (κλιματική αλλαγή, μεταναστευτικές ροές, τρομοκρατία, τεχνολογική επανάσταση, κλπ). Επίσης, ας κρατηθεί κι αυτό που είπε ο Γιουγκέρ σε δηλώσεις του την παραμονή του νέου χρόνου: «Χρειάζεται μόνο να επισκεφθείτε ένα στρατιωτικό νεκροταφείο για να δείτε ποια είναι η εναλλακτική λύση στην ευρωπαϊκή ολοκλήρωση».