του Πάρι Κακλαμάνου*
Η έννοια της «πλανητικής υγείας» υπογραμμίζει το γεγονός ότι η ανθρώπινη υγεία είναι άρρηκτα συνδεμένη με την υγεία του φυσικού περιβάλλοντος και των άλλων έμβιων οργανισμών (Horton and Lo, 2015). Ένας υγιής πλανήτης αποτελεί προϋπόθεση για την ανθρώπινη ευημερία, όπως καταδεικνύει το διάγραμμα του Κέντρου Ανθεκτικότητας της Στοκχόλμης, που ιεραρχεί τους στόχους της βιώσιμης ανάπτυξης των Ηνωμένων Εθνών (SDGs) με την οικονομία στον πυρήνα, την κοινωνία στο μεσαίο στρώμα και τη βιόσφαιρα (ή το περιβάλλον) ως το υπέρτατο πλανητικό όριο (Leichtweis, 2023):
Διάγραμμα 1: Iεράρχηση των στόχων της βιώσιμης ανάπτυξης των Ηνωμένων Εθνών (SDGs) (Πηγή: Stockholm Resilience Centre, Stockholm University CC BY-ND 3.0)
Η υποβάθμιση του περιβάλλοντος και η επιβάρυνση των οικοσυστημάτων έχουν αντίκτυπο (άμεσο και έμμεσο) στην ανθρώπινη υγεία. Η κλιματική αλλαγή είναι μία από τις τρεις βασικές προκλήσεις που αντιμετωπίζει σήμερα η ανθρωπότητα, σύμφωνα με έκθεση του Προγράμματος των Ηνωμένων Εθνών για το Περιβάλλον (UNEP) με τίτλο «Ειρήνη με τη φύση». Όπως επισημαίνει η εν λόγω έκθεση, η επιφάνεια του πλανήτη έχει θερμανθεί κατά περισσότερο από 1°C από τη δεκαετία του 1850. Η περιοχή της Μεσογείου θεωρείται ένα από τα ‘hotspots’ της κλιματικής αλλαγής, καθώς τα παρατηρούμενα φαινόμενα αύξησης της θερμοκρασίας στη Μεσογειακή λεκάνη κατά τις τελευταίες δεκαετίες αναμένεται να συνεχιστούν, ενώ η αύξηση της μέσης θερμοκρασίας στην περιοχή αναμένεται να ξεπεράσει τη μέση παγκόσμια άνοδο (Lionello and Scarascia, 2018).
Μεσογειακό κλίμα
Η περιοχή της Μεσογείου, γνωστή από την αρχαιότητα για την καλλιέργεια της «Αγίας Τριάδας» των ελιών, των δημητριακών και την αμπελουργία, περιλαμβάνει τη λεκάνη της Μεσογείου και τις χώρες που βρέχονται απ’αυτήν, οι οποίες ανήκουν στην Ευρώπη, την Ασία και την Αφρική, όπως δείχνει ο παρακάτω χάρτης:
Διάγραμμα 2: Η Μεσογειακή λεκάνη (Πηγή: Figure CCP4.1 της Έκτης έκθεσης αξιολόγησης της IPCC, 2022)
Η περιοχή της Μεσογείου είναι γνωστή για τους ήπιους και υγρούς χειμώνες της και τα ζεστά, ξηρά καλοκαίρια της. Ωστόσο, οι καιρικές συνθήκες δεν είναι ομοιόμορφες σε όλη την περιοχή λόγω της ύπαρξης διαφορετικών γεωγραφικών επιρροών: Βορράς/Νότος, με θερμότερο και ξηρότερο το Νότο, και Δύση/Ανατολή, που επηρεάζονται από την ατλαντική και την ασιατική κυκλοφορία αέριων μαζών αντιστοίχως (García-Herrera and Barriopedro, 2018).
Άλλοι κλιματικοί και γεωγραφικοί παράγοντες που επηρεάζουν το μεσογειακό κλίμα περιλαμβάνουν το γεωγραφικό πλάτος της περιοχής. Η περιοχή της Μεσογείου βρίσκεται σε περιοχές γεωγραφικού πλάτους μεταξύ (περίπου) 30° και 45°, πράγμα που σημαίνει ότι βρίσκεται σε μια μεταβατική κλιματική ζώνη (Lionello et al., 2006). Τα καλοκαίρια κυριαρχούν τα συστήματα υψηλής πίεσης με αποτέλεσμα να δημιουργούνται ξηρές και σταθερές συνθήκες, ενώ το χειμώνα τα συστήματα αυτά υποχωρούν προς τα νότια με αποτέλεσμα να δημιουργούνται ψυχρότερες και υγρότερες κλιματικές συνθήκες (Harding and Palutikof, 2009). Το χαμηλό albedo (ή ανακλαστικότητα) της Μεσογείου σημαίνει ότι η λεκάνη της απορροφά την ηλιακή ακτινοβολία και λειτουργεί ως δεξαμενή θερμότητας και πηγή υγρασίας για τις χερσαίες περιοχές που συνορεύουν μ’αυτήν (Lionello et al., 2006).
Επιπλέον, η περίπλοκη μορφολογία της περιοχής της Μεσογείου, λόγω της παρουσίας πολυάριθμων οροσειρών (όπως οι Άλπεις στα βόρεια και η οροσειρά του Άτλαντα στα νοτιοδυτικά), επηρεάζει τα καιρικά φαινόμενα. Για παράδειγμα, η οροσειρά του Άτλαντα είναι υπεύθυνη για τη δημιουργία του φαινομένου της «σκιάς της βροχής»: καθώς δυτικοί άνεμοι κινούνται κατά μήκος του Ατλαντικού Ωκεανού, μαζεύουν υγρασία και όταν συναντήσουν την οροσειρά του Άτλαντα ανεβαίνουν, ψύχονται και συμπυκνώνονται, οδηγώντας σε βροχοπτώσεις στην πλευρά που βλέπει τη θάλασσα και σε ξηρότερες συνθήκες στην υπήνεμη πλευρά της οροσειράς (Nasa Earth Observatory, 2019).
Παρατηρηθείσες και προβλεπόμενες κλιματικές αλλαγές στη Μεσόγειο
Παρατηρηθείσες κλιματικές αλλαγές
Αύξηση της θερμοκρασίας του αέρα: Σύμφωνα με την έκτη έκθεση αξιολόγησης της IPCC (2022), η περιοχή της Μεσογείου έχει θερμανθεί μέχρι στιγμής κατά περίπου 1,5°C πάνω από τα προβιομηχανικά επίπεδα. Εκτός από την αύξηση της μέσης θερμοκρασίας έχει αυξηθεί και η συχνότητα των καταγεγραμμένων κυμάτων καύσωνα. Για παράδειγμα, πρόσφατη επιστημονική μελέτη διαπίστωσε ότι η Αθήνα βιώνει μια επίμονη αύξηση της περιόδου πολύ θερμών ημερών (Tmax > 37 °C) και βραδιών (Tmin > 26 °C) από τα μέσα της δεκαετίας του 1970, με ρυθμούς ~10 και 17 ημέρες/δεκαετία αντίστοιχα (Founda et al., 2019).
Αύξηση της θερμοκρασίας της επιφάνειας της θάλασσας: Η θάλασσα της Μεσογείου παρουσιάζει σημαντική αύξηση της θερμοκρασίας, με τη θερμότερη επιφανειακή θερμοκρασία νερού να καταγράφεται φέτος το καλοκαίρι (στα μέσα Αυγούστου) με μέση θερμοκρασία 28,47°C. Αυτό συντελεί στη μεγαλύτερη απορρόφηση υγρασίας από τον αέρα, η οποία μπορεί να οδηγήσει σε αιφνίδιες πλημμύρες όταν η ατμόσφαιρα αρχίσει να ψύχεται το φθινόπωρο, όπως συνέβη στην Βαλένθια και σε άλλες παράκτιες περιοχές της Ισπανίας που επλήγησαν από καταρρακτώδεις βροχοπτώσεις στα τέλη Οκτωβρίου του τρέχοντος έτους (Science Media Centre, 2024).
Βροχοπτώσεις: Οι τάσεις της βροχόπτωσης ποικίλλουν μεταξύ των διαφόρων περιοχών της λεκάνης της Μεσογείου, αλλά συνολικά παρατηρείται αύξηση της συχνότητας εμφάνισης ξηρασίας (Έκτη έκθεση αξιολόγησης της IPCC, 2022).
Αύξηση της στάθμης της θάλασσας: Σύμφωνα με επιστημονική μελέτη, η στάθμη της θάλασσας στη Μεσόγειο αυξήθηκε κατά περίπου 7 εκατοστά την περίοδο μεταξύ 2000 και 2018. Οι αυξήσεις αυτές, που οφείλονται τόσο σε στερεοδυναμικές αλλαγές όσο και στην απώλεια πάγου/παγετώνων στην ξηρά, δεν είναι ομοιόμορφες, με τη στάθμη της θάλασσας να αυξάνεται ταχύτερα στην Αδριατική Θάλασσα, το Αιγαίο Πέλαγος και τη Θάλασσα του Λεβάντε από ό,τι σε άλλες περιοχές της Μεσογείου (Calafat et al., 2022).
Προβλεπόμενες κλιματικές αλλαγές
Αύξηση της θερμοκρασίας του αέρα: Σύμφωνα με την έκτη έκθεση αξιολόγησης της IPCC (2022), οι μελλοντικοί ετήσιοι και θερινοί ρυθμοί αύξησης της θερμοκρασίας προβλέπεται να είναι 20% και 50% μεγαλύτεροι από τον παγκόσμιο ετήσιο μέσο όρο, αντίστοιχα. Στην περίπτωση της ανατολικής Μεσογείου, οι περίοδοι ακραίας ζέστης αναμένεται να αυξηθούν κατά περίπου ένα μήνα στο εγγύς μέλλον (2022-2050) και κατά δύο μήνες ή και περισσότερο μέχρι το τέλος του 21ου αιώνα (Founda et al., 2019).
Αύξηση της θερμοκρασίας της επιφάνειας της θάλασσας: Μέχρι το 2100 η θερμοκρασία των υδάτων αναμένεται να αυξηθεί κατά 1,8°C έως 3,5°C, με ‘hotspots’ την Ισπανία και την Ανατολική Μεσόγειο (UNEP/MAP, 2021).
Μείωση των βροχοπτώσεων: Σύμφωνα με την έκτη έκθεση αξιολόγησης της IPCC (2022), οι βροχοπτώσεις αναμένεται να μειωθούν κατά περίπου 4% ανά 1°C υπερθέρμανσης του πλανήτη, για όλες τις εποχές στις κεντρικές και νότιες περιοχές της Μεσογείου και κυρίως κατά τη διάρκεια του καλοκαιριού στο βορρά. Μια μελέτη που πραγματοποιήθηκε στα μεσογειακά παράλια της Τουρκίας διαπίστωσε ότι η μείωση των βροχοπτώσεων μέχρι το τέλος του αιώνα αναμένεται να κυμανθεί μεταξύ 15%-20% (Seker and Gumus, 2022).
Άνοδος της στάθμης της θάλασσας: Οι πιο εκτεθειμένες περιοχές είναι τα δέλτα των ποταμών του Νείλου (Αίγυπτος), του Πο (Ιταλία) και του Ροδανού ποταμού (Γαλλία), τα οποία υφίστανται υψηλούς ρυθμούς καθίζησης (Vecchio et al., 2023), καθώς και η Αλεξάνδρεια, Βεγγάζη και το Αλγέρι που είναι ιδιαίτερα ευάλωτες σε άνοδο της στάθμης της θάλασσας κατά 0,2 μέτρα έως το 2050 (Παγκόσμια Τράπεζα, 2014). Οι πλημμύρες, η διάβρωση του εδάφους και η αύξηση της αλατότητας είναι σημαντικές παρατηρούμενες επιπτώσεις στις παράκτιες περιοχές και η σοβαρότητά τους αναμένεται να αυξηθεί στο μέλλον (Vecchio et al., 2023 και έκτη έκθεση αξιολόγησης της IPCC, 2022).
Διάγραμμα 3: Κύριοι κίνδυνοι στην περιοχή της Μεσογείου (Πηγή: Figure CCP4.8 της έκτης έκθεσης αξιολόγησης της IPCC, 2022)
Άμεσες επιπτώσεις στην ανθρώπινη υγεία
Από τα 529 εκατομμύρια που ζουν στις χώρες που συνορεύουν με την λεκάνη της Μεσογείου, περίπου 150 εκατομμύρια άνθρωποι ζουν κατά μήκος της ακτογραμμής, καθιστώντας την μια από τις πιο πυκνοκατοικημένες περιοχές στον κόσμο (Ambrosetti, 2020 και Med Sea Alliance, 2024).
Η άνοδος της θερμοκρασίας και άλλα ακραία κλιματικά φαινόμενα επηρεάζουν ιδιαίτερα τα πυκνοκατοικημένα αστικά κέντρα και τις παράκτιες περιοχές και ευθύνονται για την εμφάνιση αυξημένων ποσοστών θνησιμότητας λόγω της θερμότητας (Papadopoulos et al., 2024 όπως και έκτη έκθεση αξιολόγησης της IPCC, 2022). Επιπλέον, η αυξανόμενη αστικοποίηση της Μεσογειακής λεκάνης και τα επακόλουθα αυξημένα επίπεδα ατμοσφαιρικής ρύπανσης, καθώς και το φαινόμενο της αστικής θερμικής νησίδας, ενδέχεται να ενισχύσουν αυτές τις τάσεις (Zittis et al., 2016).
Η κλιματική αλλαγή έχει επίσης συσχετιστεί με αρκετά κρούσματα δάγκειου πυρετού στις μεσογειακές περιοχές κατά τη διάρκεια της θερμής περιόδου κατά τις τελευταίες δεκαετίες. Υπεύθυνο για την εξάπλωση αυτών των επιδημιών είναι το Aσιατικό κουνούπι «Τίγρης», το οποίο, αφού εξαπλώθηκε από το Δέλτα του Νείλου στις ακτές της Μεσογείου, πρόσφατα έκανε την εμφάνιση του σε χώρες της κεντρικής και βόρειας Ευρώπης (Rezza, 2024).
Οι παρατεταμένες ξηρασίες και οι υψηλότερες από το μέσο όρο θερμοκρασίες συμβάλλουν σε πιο έντονες και συχνές πυρκαγιές. Για παράδειγμα, μια πρόσφατη μελέτη διαπίστωσε ότι οι νότιες και ανατολικές περιοχές της Ελλάδας αναμένεται να έχουν έως και 40 επιπλέον ημέρες υψηλού κινδύνου πυρκαγιάς μέχρι το τέλος του αιώνα σε σχέση με τα τέλη του 20ού αιώνα (Rovithakis et al., 2022). Αυτό μπορεί να οδηγήσει σε αύξηση των ανθρώπινων αναπνευστικών παθήσεων λόγω της εκπομπής επικίνδυνων σωματιδίων στον αέρα από τις πυρκαγιές.
Έμμεσες επιπτώσεις στην ανθρώπινη υγεία
Η ξηρασία θα επηρεάσει αρνητικά την επισιτιστική ασφάλεια. Για παράδειγμα μελέτη αξιολόγησης των επιπτώσεων της κλιματικής αλλαγής στα δημητριακά στην Ιταλία διαπίστωσε ότι η κλιματική αλλαγή μπορεί να έχει μεσοπρόθεσμες και μακροπρόθεσμες επιπτώσεις στην ιταλική παραγωγή δημητριακών. Αυτό ισχύει ιδιαίτερα για τον αραβόσιτο, με την παραγωγή του συγκεκριμένου δημητριακού να αναμένεται πως θα υποστεί ομοιόμορφη μείωση σε όλη την Ιταλία (Mereu et al., 2021).
Επίσης η κλιματική αλλαγή αναμένεται να επιφέρει μεγάλες προκλήσεις για την καλλιέργεια ειδών που μέχρι πρόσφατα θεωρούνταν καλά προσαρμοσμένα στο μεσογειακό κλίμα, όπως η ελιά και το αμπέλι. Μελέτες έχουν δείξει ότι η άνοδος της θερμοκρασίας μπορεί να οδηγήσει τα ελαιόδεντρα σε θερμική καταπόνηση, επηρεάζοντας την απόδοση των ελαιόδεντρων και την ποιότητα του παραγόμενου ελαιόλαδου (Fraga et al., 2021). Στην περίπτωση των σταφυλιών, οι ποικιλίες που σήμερα καλλιεργούνται σε θερμές περιοχές μπορεί να εκτεθούν σε θερμική καταπόνηση και υπερωρίμανση, με αποτέλεσμα την απώλεια χρώματος και αρώματος για τις κόκκινες ποικιλίες (Santillán et al., 2020). Ο αντίκτυπος όλων αυτών των αλλαγών μπορεί να είναι μια διαταραχή στις γεωργικές πρακτικές, με ορισμένες περιοχές της Μεσογείου να καθίστανται ακατάλληλες για την καλλιέργεια παραδοσιακών ποικιλιών (Ευρωπαϊκή Επιτροπή, 2022).
Η ασφάλεια του νερού αναμένεται επίσης να επηρεαστεί αρνητικά από την κλιματική αλλαγή, όχι μόνο λόγω των προβλεπόμενων μειώσεων των βροχοπτώσεων και αλλά και λόγω των αλλαγών στον υδρολογικό κύκλο. Η Ευρωπαϊκή Ένωση επισημαίνει ότι μέχρι τα τέλη του 21ου αιώνα τα όρη της Ευρώπης θα έχουν αλλάξει δραματικά ως προς τη βλάστηση, τον υδρολογικό τους κύκλο, τη βιοποικιλότητα και όλες εν γένει τις οικοσυστημικές τους λειτουργίες, θέτοντας σε κίνδυνο όχι μόνο τους τοπικούς πληθυσμούς αλλά και τις ευρύτερες ημιορεινές και πεδινές περιοχές που εξαρτώνται από αυτά (Ανακοίνωση του Επιμελητηρίου Περιβάλλοντος και Βιωσιμότητας και του Εργαστηρίου Διατήρησης της Βιοποικιλότητας πανεπιστημίου Ιωαννίνων για τη Διεθνή Ημέρα Βουνού, 2024).
Χώρες και κοινότητες που αντιμετωπίζουν τους μεγαλύτερους κινδύνους
Οι χώρες της Μεσογείου που κινδυνεύουν περισσότερο από τις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής είναι αυτές που βρίσκονται στα νότια παράλια της, δηλαδή η Αίγυπτος, η Λιβύη, η Αλγερία, το Μαρόκο και η Τυνησία (Παγκόσμια Τράπεζα, 2014). Ο συνολικός πληθυσμός των χωρών αυτών ανέρχεται σε 216 εκατομμύρια ανθρώπους και, σε αντίθεση με τις περισσότερες χώρες που βρίσκονται στην αντίπερα όχθη της Μεσογείου, εξακολουθούν να παρουσιάζουν σημαντική δημογραφική αύξηση (Παγκόσμια Τράπεζα, στοιχεία για το 2023).
Τα περιορισμένα αποθέματα νερού των συγκεκριμένων χωρών δεν τις επιτρέπει να παράγουν όλα τα απαιτούμενα τρόφιμα εγχωρίως και τις καθιστά εξαρτημένες από τις εισαγωγές τροφίμων. Η περαιτέρω αύξηση της θερμοκρασίας θα ασκήσει ακόμη μεγαλύτερη πίεση στα αποθέματα νερού και στην παραγωγή τροφίμων της περιοχής (Παγκόσμια Τράπεζα, 2014).
Οι άνθρωποι που βρίσκονται σε μεγαλύτερο κίνδυνο είναι εκείνοι που είναι λιγότερο καλά εξοπλισμένοι για να αντιμετωπίσουν τις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής, δηλαδή οι γυναίκες, τα βρέφη, τα παιδιά, όσοι ζουν σε φτωχά νοικοκυριά και όσοι βιώνουν εκτοπισμό από τις εστίες τους. Όλες αυτές οι ομάδες ανθρώπων είναι πιο ευάλωτες στην κλιματική αλλαγή και στην αποσταθεροποίηση που επιφέρει όσον αφορά την επισιτιστική ασφάλεια και την παροχή υπηρεσιών υγείας και φροντίδας (Al-Jawaldeh et al., 2022).
Αν και υπάρχουν διαφορετικές εκτιμήσεις για τον βαθμό στον οποίο τα ακραία κλιματικά φαινόμενα είναι υπεύθυνα για τις μεταναστευτικές ροές (Έκτη έκθεση αξιολόγησης της IPCC, 2022, σελ. 2244 και 2256), η επιδείνωση των συνθηκών διαβίωσης μπορεί να τροφοδοτήσει τη μετανάστευση και να προκαλέσει τη φτωχοποίηση σημαντικής μερίδας ανθρώπων που διαβιούν στις χώρες της βόρειας Αφρικής. Οι προβλεπόμενες μειώσεις των γεωργικών αποδόσεων αναμένεται να έχουν δυσανάλογο αντίκτυπο στους φτωχούς της υπαίθρου όπως και στους φτωχούς των πόλεων, καθώς οι αυξανόμενες τιμές των τροφίμων θα επιβαρύνουν ιδιαιτέρως το διαθέσιμο εισόδημα των χαμηλότερων κοινωνικών στρωμάτων (Παγκόσμια Τράπεζα, 2014).
Μέτρα για την αντιμετώπιση των κλιματικών κινδύνων
Στροφή στις ανανεώσιμες πηγές ενέργειας: Δεδομένης της διαπιστωμένης σχέσης μεταξύ των αερίων του θερμοκηπίου και της υπερθέρμανσης του πλανήτη (το «φαινόμενο του θερμοκηπίου», NASA, 2024) είναι επιτακτική η αλλαγή μοντέλου παραγωγής ενέργειας. Τα ορυκτά καύσιμα, ο κύριος υπεύθυνος για την παραγωγή αερίων του θερμοκηπίου, πρέπει να αντικατασταθούν από εναλλακτικές πηγές ενέργειας που δεν οδηγούν στη συσσώρευση αερίων του θερμοκηπίου στην ατμόσφαιρα, δηλαδή από ανανεώσιμες πηγές ενέργειας (ΑΠΕ). Παρότι η αιτιώδης σχέση μεταξύ της καύσης των ορυκτών καυσίμων και της κλιματικής αλλαγής ήταν γνωστή από τη δεκαετία του ’60 (Malm and Carton, 2024), μισό αιώνα αργότερα οι ρυθμοί απεξάρτησης από τον άνθρακα, το αέριο και το πετρέλαιο είναι ιδιαίτερα βραδείς. Οι ΑΠΕ που χρησιμοποιούνται στην τελική κατανάλωση ενέργειας από τις χώρες της βόρειας Αφρικής κυμαίνονταν μεταξύ 0%-13% το 2020, όπως φαίνεται στο διάγραμμα που ακολουθεί, ενώ στις χώρες της βόρειας Μεσογείου το μερίδιο ενέργειας από ΑΠΕ στην τελική κατανάλωση ενέργειας κυμαινόταν μεταξύ 19% (για την Ιταλία) και 22,1% στην Ισπανία (ή 34,7% στην Πορτογαλία) το 2022 (Ιnfographic του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου, 2023). Ο στόχος που έχει θέσει η Ευρωπαϊκή Ένωση είναι το μερίδιο των ΑΠΕ στην τελική κατανάλωση ενέργειας να ανέρχεται σε 42,5% έως το 2030 (Ιnfographic του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου, 2023).
Διάγραμμα 4: Κατανάλωση ανανεώσιμης ενέργειας (ως ποσοστό της συνολικής τελικής κατανάλωσης ενέργειας) στη βόρεια Αφρική μεταξύ 1990- 2020 (Πηγή: Παγκόσμια Τράπεζα)
Οικοδόμηση ανθεκτικών πόλεων: Δεδομένου ότι το μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού της περιοχής της Μεσογείου ζει σε πόλεις (και όπως φαίνεται από το Διάγραμμα 5, παραπάνω από το 1/5 του αστικού πληθυσμού της Τουρκίας, της Συρίας, του Λιβάνου, της Αιγύπτου και του Μαρόκου ζει σε υποβαθμισμένες περιοχές), είναι ιδιαίτερα σημαντικό τα αστικά κέντρα να καταστούν ανθεκτικά στην κλιματική αλλαγή. Τα μέτρα προς αυτή την κατεύθυνση περιλαμβάνουν την κατασκευή πράσινων χώρων αναψυχής για τη μείωση του φαινομένου της αστικής θερμικής νησίδας και την προώθηση αστικών πράσινων υποδομών, όπως πράσινες στέγες, «πάρκα τσέπης», διαπερατά πεζοδρόμια και λεκάνες αποστράγγισης (EU Missions, 2024).
Διάγραμμα 5: Αστικός πληθυσμός στη Μεσόγειο (Πηγή: Παγκόσμια Τράπεζα, Παγκόσμιοι Δείκτες Ανάπτυξης, Στατιστικό Τμήμα του ΟΗΕ)
Ενίσχυση των υπηρεσιών υγειονομικής περίθαλψης: Είναι ανάγκη να εφαρμοστούν τοπικά σχέδια προσαρμογής της αστικής υγείας και να ενισχυθούν τα συστήματα υγειονομικής περίθαλψης (Έκτη έκθεση αξιολόγησης της IPCC, 2022). Οι μεσογειακές πόλεις που αντιμετωπίζουν παρόμοιες προκλήσεις θα μπορούσαν να συντονίσουν τις προσπάθειές τους μέσω της ανταλλαγής καλών πρακτικών στον τομέα της υγείας. Το «Σύμφωνο των Δημάρχων για το κλίμα και την ενέργεια» της Ευρωπαϊκής Ένωσης είναι ένα καλό παράδειγμα συνεργασίας μεταξύ των δήμων της ΕΕ που έχουν δεσμευτεί να υλοποιήσουν κοινούς στόχους για το κλίμα και την ενέργεια (Ευρωπαϊκή Επιτροπή, «Γιατί ένα Σύμφωνο των Δημάρχων;») – το εν λόγω μοντέλο θα μπορούσε να αναπαραχθεί από τις Μεσογειακές χώρες στον τομέα της υγείας.
Επαναξιολόγηση των γεωργικών πρακτικών: Οι περιφερειακές στρατηγικές προσαρμογής θα πρέπει να συνεκτιμήσουν σειρά παραγόντων, όπως τους δείκτες ξηρασίας και θερμικής καταπόνησης (Santillán et al., 2020), καθώς μια ενιαία στρατηγική προσαρμογής ενδέχεται να είναι ανεπαρκής (Fraga et al., 2021). Σε ορισμένα μέρη της Μεσογείου (όπως η βόρεια Αφρική ή η νότια Ιταλία) η άρδευση μπορεί να καταστεί απαραίτητη, ενώ σε άλλα μέρη η άρδευση μπορεί να είναι ανεπαρκής και οι αγρότες θα χρειαστεί να εξετάσουν το ενδεχόμενο χρήσης νέων ποικιλιών ανθεκτικών στην ξηρασία (Santillán et al., 2020). Ορισμένες περιοχές, για παράδειγμα η βόρεια Αφρική, ενδέχεται να καταστούν πολύ θερμές για την καλλιέργεια ελαιόδεντρων (Ευρωπαϊκή Επιτροπή, Αύγουστος 2022). Στη βόρεια Μεσόγειο, οι κανόνες της Ευρωπαϊκής Ένωσης που ρυθμίζουν την παραγωγή οίνων θα μπορούσαν να αλλάξουν ώστε να επιτρέπεται η χρήση διαφορετικών ποικιλιών σταφυλιών – ακόμη και σταφυλιών από διαφορετικές περιοχές –χωρίς να αλλάξουν οι παραδοσιακές ονομασίες των οίνων (Ευρωπαϊκή Επιτροπή, Αύγουστος 2022).
Προσαρμογή στις συνθήκες ξηρασίας: Από την πλευρά της ζήτησης, οι αλλαγές σε διατροφικές και καταναλωτικές συνήθειες μπορούν να έχουν αντίκτυπο στην ποσότητα νερού που απαιτείται για την παραγωγή και επεξεργασία των τροφίμων. Για παράδειγμα, πρόσφατη μελέτη διαπίστωσε ότι η αλλαγή του γεωργικού προϊόντος και η καλλιέργεια ακτινιδίου αντί του παραδοσιακού φουντουκιού σε ορισμένες περιοχές της Τουρκίας αύξησε το υδατικό αποτύπωμα κατά 2.276.396 m3/έτος, συμβάλλοντας στην εξάπλωση της λειψυδρίας στις εν λόγω περιοχές (Ozturk et al., 2022).
Από την πλευρά της προσφοράς, η βελτίωση της αποτελεσματικότητας των πρακτικών άρδευσης, η χρήση τηλεπισκόπησης (remote sensing) στην εντατική γεωργία και η εφαρμογή αγροοικολογικών τεχνικών που αυξάνουν την ικανότητα συγκράτησης νερού από τα εδάφη (όπως η μηδενική ή περιορισμένη άροση του εδάφους) μπορούν να μειώσουν τη χρήση νερού (Έκτη έκθεση αξιολόγησης της IPCC, 2022).
Ορισμένες περιοχές της Μεσογείου έχουν στραφεί στην τεχνολογία της αφαλάτωσης για να καλύψουν τις ανάγκες τους σε νερό. Χαρακτηριστικό παράδειγμα η Σύρος, η πρωτεύουσα των Κυκλάδων, που υδρεύεται μόνο μέσω αφαλάτωσης. Άλλα Κυκλαδονήσια μισθώνουν μονάδες αφαλάτωσης για να καλύψουν τις καλοκαιρινές ανάγκες τους σε νερό, δεδομένης της αυξημένης ζήτησης νερού κατά την τουριστική περίοδο. Η χρήση της συγκεκριμένης τεχνολογίας όμως είναι ενεργοβόρα (καθώς βασίζεται στη χρήση ορυκτών καυσίμων) και κοστοβόρα (καταναλώνει πολλαπλάσια ενέργεια σε σχέση π.χ. με τη διαχείριση νερού από έναν ταμιευτήρα). Επιπρόσθετα, υπολείμματα από την επεξεργασία του θαλασσινού νερού (αυξημένες συγκεντρώσεις χημικών) απορρίπτονται στη θάλασσα, επιβαρύνοντας τα γύρω οικοσυστήματα και δημιουργώντας νεκρές ζώνες (Πεσμαζόγλου, 2024).
Λύσεις βασισμένες στη φύση: Τέτοιες λύσεις είναι η αποκατάσταση ξερολιθιών στα νησιά του Αιγαίου για τη συγκράτηση του βρόχινου νερού και η αποκατάσταση των αμμοθινών όπως και παράκτιων υγροτόπων ώστε να δημιουργηθεί μια ζώνη προστασίας μεταξύ των κατοικημένων περιοχών και της θάλασσας. Ωστόσο, τα συγκεκριμένα μέτρα αντιμετωπίζουν περιορισμούς, ιδίως στις περιοχές που είναι ιδιαίτερα δομημένες (ΕΕ Missions, 2024 και Έκτη έκθεση αξιολόγησης της IPCC, 2022).
Κλιματικά δίκαιες λύσεις: Όπως έχει ήδη αναφερθεί, η κλιματική αλλαγή δεν επηρεάζει όλους τους ανθρώπους και τις περιοχές της Μεσογείου εξίσου. Επομένως, θα πρέπει να λαμβάνεται υπόψη ο αντίκτυπος των σχεδίων προσαρμογής και μετριασμού της κλιματικής αλλαγής στις ευάλωτες ομάδες και κοινότητες της Μεσογειακής λεκάνης. Οι χώρες του Παγκόσμιου Νότου (συμπεριλαμβανομένων των χωρών της Βόρειας Αφρικής) θα χρειαστούν την οικονομική αρωγή των χωρών του Παγκόσμιου Βορρά για να μπορέσουν να αντιμετωπίσουν τις προκλήσεις που επιφέρει η κλιματική αλλαγή (Aljazeera, 2022). Προκειμένου να αποτραπούν περαιτέρω απώλειες ζωών στη θάλασσα της Μεσογείου, θα πρέπει να δημιουργηθούν ασφαλείς (νόμιμες) μεταναστευτικές δίοδοι για όσους εγκαταλείπουν τις περιοχές που πλήττονται, μεταξύ άλλων, από την κλιματική αλλαγή (UN News, 2024).
Αντί επιλόγου
Σύμφωνα με τους μελετητές της αρχαιότητας η κλιματική αλλαγή είναι ένας από τους λόγους που οδήγησε στην κατάρρευση των πολιτισμών της Εποχής του Χαλκού που αναδύθηκαν στις ακτές της ανατολικής Μεσογείου στο μακρινό παρελθόν (Cline, 2015). Καθώς το κλίμα της Μεσογείου υφίσταται έντονες αλλαγές στις μέρες μας οφείλουμε να κατανοήσουμε καλύτερα τις πολύπλοκες διασυνδέσεις μεταξύ του περιβάλλοντος και της ανθρώπινης ανάπτυξης και να προσπαθήσουμε να ζήσουμε εντός των πλανητικών ορίων. Δεδομένου του αντίκτυπου της σε ολόκληρη τη λεκάνη, η αντιμετώπιση των επιπτώσεων της κλιματικής αλλαγής στην περιοχή της Μεσογείου απαιτεί συντονισμένες και στοχευμένες προσπάθειες από όλες τις χώρες που βρέχονται απ’αυτήν.
*Οικονομολόγος, Κοινωνιολόγος, μέλος του Πανελλαδικού Συμβουλίου των ΠΡΑΣΙΝΩΝ- Οικολογία
Βιβλιογραφία
Επιστημονικά άρθρα
Al-Jawaldeh, A. Nabhani, M. Taktouk, M. and Nasreddine, L. (2022) Climate Change and Nutrition: Implications for the Eastern Mediterranean Region, International Journal of Environmental Research and Public Health, 19(24), 17086. Διαθέσιμο στη διεύθυνση: https://www.mdpi.com/1660-4601/19/24/17086
Calafat, F. M. Frederikse, T. and Horsburgh, K. (2022) The Sources of Sea-Level Changes in the Mediterranean Sea since 1960, JGR Oceans. Διαθέσιμο στη διεύθυνση: https://agupubs.onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1029/2022JC019061
Fraga, H. Moriondo, M. Leolini, L. and Santos, J.A. (2021) Mediterranean Olive Orchards under Climate Change: A Review of Future Impacts and Adaptation Strategies. Agronomy, 11(1):56. Διαθέσιμο στη διεύθυνση: https://www.mdpi.com/2073-4395/11/1/56
Founda, D. Varotsos, K.V. Pierros, F. and Giannakopoulos, C. (2019) Observed and projected shifts in hot extremes’ season in the Eastern Mediterranean, Science Direct, Global and Planetary Change Volume 175, Pages 190-200. Διαθέσιμο στη διεύθυνση: https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0921818118303990?via%3Dihub
García-Herrera, R. and Barriopedro, D. (2018) Climate of the Mediterranean Region, Oxford Research Encyclopedias. Διαθέσιμο στη διεύθυνση: https://oxfordre.com/climatescience/display/10.1093/acrefore/9780190228620.001.0001/acrefore-9780190228620-e-509
Horton, R. and Lo, S. (2015), ‘Planetary health: a new science for exceptional action’, The Lancet, Volume 386, Issue 10007, Pages 1921-1922. Διαθέσιμο στη διεύθυνση: https://www.thelancet.com/journals/lancet/article/PIIS0140-6736(15)61038-8/fulltext
Leichtweis, M.G. (2023) ‘Transforming our world? A historical materialist critique of the sustainable development agenda’, London Review of International Law, Volume 11, Issue 2, Pages 273–314. Διαθέσιμο στη διεύθυνση: https://academic.oup.com/lril/article/11/2/273/7284181
Lionello, P. and Scarascia, L. (2018) The relation between climate change in the Mediterranean region and global warming, Regional Environmental Change, 18, Pages 1481–1493. Διαθέσιμο στη διεύθυνση: https://doi.org/10.1007/s10113-018-1290-1
Lionello , P. Malanotte-Rizzoli , P. Boscolo , R. Alpert , P. Artale , V. Li , L. Luterbacher , J. May , W. Trigo , R. Tsimplis , M. Ulbrich , U. and Xoplaki , E (2006) Το Μεσογειακό κλίμα: Μια επισκόπηση των κύριων χαρακτηριστικών και θεμάτων, Εξελίξεις στη Γη και τις Περιβαλλοντικές Επιστήμες , τόμ. 4, Σελίδες 1-26. Ανακτήθηκε από https://www.sciencedirect.com/science/article/abs/pii/S1571919706800030
Ludwig, R. Roson, R. Zografos, C. and Kallis G. (2011) Towards an inter-disciplinary research agenda on climate change, water and security in Southern Europe and neighboring countries. Environmental Science & Policy, Volume 14, Issue 7, November 2011, Pages 794-803. Διαθέσιμο στη διεύθυνση: https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S1462901111000529?via%3Dihub
Mereu, V. Gallo, A. Trabucco, A. Carboni, G. and Spano, D. (2021) Modeling high-resolution climate change impacts on wheat and maize in Italy, Climate Risk Management, Volume 33. Διαθέσιμο στη διεύθυνση: https://www.webofscience.com/wos/woscc/full-record/WOS:000689635700005
Ozturk, GB Kavlak, MO Cabuk, SN Cabuk, A. Cetin, M. (2022) Εκτίμηση του υδάτινου αποτυπώματος του ακτινιδίου: στις περιοχές που μεταφέρονται από το φουντούκι στο ακτινίδιο. Environmental Science and Pollution Research 29, Σελίδες 73171–73180. Διαθέσιμο στη διεύθυνση: https://link.springer.com/article/10.1007/s11356-022-21050-y#citeas
Papadopoulos, G. Keppas, SC Parliari, D. Kontos, S. Papadogiannaki, S. and Melas D. (2024) Future Projections of Heat Waves and Associated Mortality Risk in a Coastal Mediterranean City, Sustainability , 16(3), 1072. Διαθέσιμο στη Διαθέσιμο στη διεύθυνση: https://www.mdpi.com/2071-1050/16/3/1
Rezza, G. (2024) Climate change and the spread of Aedes mosquito-borne viruses in Europe. Pathogens and Global Health, 118(4), Pages 358–359. Διαθέσιμο στη διεύθυνση: https://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/20477724.2024.2323842
Rovithakis, A. Grillakis, M. Seiradakis, KD Giannakopoulos, C. Karali, A. Field, F. Lazaridis, M. and Voulgarakis, A. . Environmental Research Letters , Τόμος 17, Αριθμός 4. https://iopscience.iop.org/article/10.1088/1748-9326/ac5f94
Santillán, D. Garrote, L. Iglesias, A. and Sotes , V. (2020) Climate change risks and adaptation: new indicators for Mediterranean viticulture. Mitigation and Adaptation Strategies for Global Change 25, Pages 881–899. Διαθέσιμο στη διεύθυνση: https://link.springer.com/article/10.1007/s11027-019-09899-w#citeas
Seker, M. and Gumus, V. (2022) Projection of temperature and precipitation in the Mediterranean region through multi-model ensemble from CMIP6, Science Direct, Atmospheric Research Volume 280. Διαθέσιμο στη διεύθυνση: https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0169809522004264?via%3Dihub
Vecchio, A. Anzidei, M. and Serpelloni, E. (2023) Sea level rise projections up to 2150 in the northern Mediterranean coasts, Environmental Research Letters, Volume 19, Number 1. Διαθέσιμο στη διεύθυνση: https://iopscience.iop.org/article/10.1088/1748-9326/ad127e
Zittis, G. Hadjinicolaou, P. Fnais, M. and Lelieveld, J. (2016) Προβλεπόμενες αλλαγές στα χαρακτηριστικά των κυμάτων καύσωνα στην ανατολική Μεσόγειο και τη Μέση Ανατολή, Regional Environmental Change , Τόμος 16, Σελίδες 1863–1876. Διαθέσιμο στη διεύθυνση: https://link.springer.com/article/10.1007/s10113-014-0753-2
Διαδικτυακά άρθρα
Ambrosetti E. (2020) Demographic Challenges in the Mediterranean. Διαθέσιμο στη διεύθυνση: https://www.iemed.org/publication/demographic-challenges-in-the-mediterranean/
European Commission (2022) Mediterranean wineries are in a climate hotspot. Climatologists are helping them adapt. Διαθέσιμο στη διεύθυνση: https://projects.research-and-innovation.ec.europa.eu/en/horizon-magazine/mediterranean-wineries-are-climate-hotspot-climatologists-are-helping-them-adapt
European Union (EU) Missions: Adaptation to Climate Change (2024) Urban Green Infrastructure Management: A Key Strategy for Climate Change Adaptation in Mediterranean Cities. Διαθέσιμο στη διεύθυνση: https://climate-adapt.eea.europa.eu/en/mission/solutions/mission-stories/urban-green-infrastructure-story-18
Global South needs $2 trillion a year to fight climate crisis (2022) Aljazeera. Διαθέσιμο στη διεύθυνση: https://www.aljazeera.com/news/2022/11/8/global-south-needs-2tn-a-year-to-fight-climate-crisis-report
Med Sea Alliance (2024) Working together to restore the health of the Mediterranean Sea. Διαθέσιμο στη διεύθυνση: https://www.medseaalliance.org/resources/facts-figures/
Science Media Centre (2024) Expert reaction to flash floods in south-eastern Spain. Διαθέσιμο στη διεύθυνση: https://www.sciencemediacentre.org/expert-reaction-to-flash-floods-in-south-eastern-spain/
Πεσμαζόγλου, Τ. (2024) Explainer: Η αφαλάτωση στις Κυκλάδες Βιώσιμες Κυκλάδες. Διαθέσιμο στη διεύθυνση: https://www.sustainablecyclades.gr/2024/09/21/explainer-i-afalatosi-stis-kyklades/
United Nations Environment Programme(UNEP)/Mediterranean Action Plan(MAP) (2021) Climate change in the Mediterranean. Διαθέσιμο στη διεύθυνση: https://www.unep.org/unepmap/resources/factsheets/climate-change
United Nations News (2024) Latest Mediterranean deaths highlight need for safe migration routes. Διαθέσιμο στη διεύθυνση: UN News
Wet and Dry Morocco (2019) Nasa Earth Observatory. Διαθέσιμο στη διεύθυνση: https://earthobservatory.nasa.gov/images/144677/wet-and-dry-morocco
Εκθέσεις
Έκτη έκθεση αξιολόγησης της Διακυβερνητικής Επιτροπής για την Κλιματική Αλλαγή (IPCC): “Climate Change: Impacts, Adaptation and Vulnerability (2022)”. Διαθέσιμο στη διεύθυνση: https://www.ipcc.ch/report/ar6/wg2/downloads/report/IPCC_AR6_WGII_FullReport.pdf
United Nations Environment Programme (2021) “Making Peace with Nature”. Διαθέσιμο στη διεύθυνση: https://www.unep.org/resources/making-peace-nature
World Bank: Turn Down the Heat, Confronting the New Climate Normal (2014). Διαθέσιμο στη διεύθυνση: https://documents1.worldbank.org/curated/en/317301468242098870/pdf/927040v20WP00O0ull0Report000English.pdf
Ιστοσελίδες
European Commission (2023) European Civil Protection and Humanitarian Aid Operations. Διαθέσιμο στη διεύθυνση: https://civil-protection-humanitarian-aid.ec.europa.eu/what/civil-protection/wildfires_en
European Commission ‘Why a Covenant of Mayors?’. Διαθέσιμο στη διεύθυνση: https://eu-mayors.ec.europa.eu/en/about
NASA (2024) The Causes of Climate Change. Διαθέσιμο στη διεύθυνση: https://science.nasa.gov/climate-change/causes/
Stockholm Resilience Centre (2023) Planetary boundaries. Διαθέσιμο στη διεύθυνση: https://www.stockholmresilience.org/research/planetary-boundaries.html
Stockholm Resilience Centre (2016) The SDGs wedding cake. Διαθέσιμο στη διεύθυνση: https://www.stockholmresilience.org/research/research-news/2016-06-14-the-sdgs-wedding-cake.html
Βιβλία
Cline, EH (2015) 1177 π.Χ.: The Year Civilization Collapsed Oxfordshire: Princeton University Press
Harding, A. and Palutikof, J. (2009): The Climate System (Chapter 3 of ‘The Physical Geography of the Mediterranean’), Oxford Academic, Pages 69-89. Διαθέσιμο στη διεύθυνση: https://academic.oup.com/book/42004/chapter-abstract/355537161?redirectedFrom=fulltext
Malm A. and Carton W. (2024) Υπέρβαση: Πώς ο κόσμος παραδόθηκε στην κλιματική αλλαγή : Λονδίνο: Verso
Δελτίο Τύπου
Ανακοίνωση του Επιμελητηρίου Περιβάλλοντος και Βιωσιμότητας και του Εργαστηρίου Διατήρησης της Βιοποικιλότητας πανεπιστημίου Ιωαννίνων για τη Διεθνή Ημέρα Βουνού, 11.12.2024. Διαθέσιμο στη διεύθυνση: https://bc.lab.uoi.gr/el/policy/pagkosmia-imera-vounou-koini-anakoinosi-epimelitiriou-perivallontos-viosimotitas-kai-tou-bcl/
Infographic
European Parliament, Renewable energy in the EU (March 2023). Διαθέσιμο στη διεύθυνση: https://www.europarl.europa.eu/RegData/etudes/ATAG/2023/745693/EPRS_ATA(2023)745693_EN.pdf