Ανασαίνοντας Δύσκολα στη Θεσσαλονίκη: Γιατί Χρειαζόμαστε Περισσότερο Πράσινο και Καθαρό Αέρα
Policy Brief 2025.2
© ΚΕΠΥ Κέντρο Έρευνας και Εκπαίδευσης στη Δημόσια Υγεία, την Πολιτικής Υγείας και την Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας
Θεσσαλονίκη, Απρίλιος 2025
Ερευνητική ομάδα:
Μανόλης Κογεβίνας, MD, PhD, Καθηγητής*
Georgia Dyer, MSc
Ινστιτούτο Παγκόσμιας Υγείας (ISGlobal), Βαρκελώνη, Ισπανία
*email επικοινωνίας: manolis.kogevinas@isglobal.org
Συντονισμός-επιμέλεια: Αλέξης Μπένος, Ομότιμος Καθηγητής Υγιεινής, Κοινωνικής Ιατρικής και Πρωτοβάθμιας Φροντίδας Υγείας, Τμήμα Ιατρικής, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, συντονιστής ΚΕΠΥ
Η εντεινόμενη συζήτηση για τα σχέδια της καλούμενης «ανάπλασης της ΔΕΘ» αναδεικνύει για άλλη μια φορά τη συνολική αδιαφορία του πολιτικού προσωπικού, από την τοπική αυτοδιοίκηση ως την κεντρική κυβέρνηση, για την προστασία της υγείας του πληθυσμού και την υποταγή του στον ένα και μοναδικό στόχο της καπιταλιστικής κερδοφορίας. Η Θεσσαλονίκη είναι μια υπερδομημένη πόλη στην οποία η υγεία των κατοίκων της συνθλίβεται εκτός από την ανεργία, τη φτώχεια και την εντατικοποιημένη πρόσκαιρη εργασία, και ανάμεσα στο τσιμεντοποιημένο περιβάλλον και τη δικτατορία του αυτοκινήτου. Οι πρωτιές της πόλης στην Ευρώπη σχετικά με τα επίπεδα ρύπανσης και έλλειψης πρασίνου φαίνεται ότι όχι μόνον δεν ανησυχούν κανέναν, αλλά μάλλον κάνουν και υπερήφανους τους υπεύθυνους για το σχεδιασμό της ανάπλασης της ΔΕΘ. Η καταστροφική, για την Αθήνα, απώλεια της ευκαιρίας να γίνει μητροπολιτικό πάρκο στο Ελληνικό φαίνεται ότι τροφοδοτεί την κερδοσκοπική απληστία των εργολαβικών συμφερόντων. Η συζήτηση αυτή δεν αφορά μόνον τους όποιους ειδικούς αλλά όλους τους κατοίκους της πόλης. Και το αντικείμενο της συζήτησης δεν είναι αποκλειστικά τεχνικό [πολεοδομικό, αρχιτεκτονικό,κλπ]. Είναι καίριο ζήτημα Δημόσιας Υγείας. Η συσχέτιση της ατμοσφαιρικής ρύπανσης, της έλλειψης πρασίνου και του θορύβου με άμεσες και μεσοπρόθεσμες βλάβες στην υγεία του πληθυσμού αποτελεί σήμερα αδιαμφισβήτητη γνώση η οποία τεκμηριώνεται από πλούτο επιστημονικών δεδομένων σε διεθνές επίπεδο. Στο πλαίσιο αυτό επιλέξαμε να συμβάλλουμε με τη δημοσιοποίηση των σχετικών δεδομένων ώστε να γίνει κατανοητό το εύρος του πιθανού κινδύνου από τη σχεδιαζόμενη ακύρωση της ευκαιρίας για τη δημιουργία μητροπολιτικού πάρκου στη Θεσσαλονίκη, ενός δηλαδή δημόσιου χώρου αναπνοής, αναψυχής και κοινωνικής συναναστροφής, προσβάσιμο σε όλο τον πληθυσμό. Ευχαριστούμε τους επιστήμονες του Ινστιτούτου Παγκόσμιας Υγείας (ISGlobal) με έδρα τη Βαρκελώνη, Μανόλη Κογεβίνα και Georgia Dyer για την άμεση ανταπόκρισή τους στο σχετικό μας αίτημα για συγγραφή της παρούσας έκθεσης.
Αλέξης Μπένος, Συντονιστής του ΚΕΠΥ
Εισαγωγή
Η Θεσσαλονίκη, είναι μια πόλη που συνδυάζει την ιστορία, τον πολιτισμό και την καθημερινή ζωντάνια της κοινωνίας. Ωστόσο, κάτω από τη γοητεία της κρύβεται μια σοβαρή πρόκληση για τη δημόσια υγεία: η πόλη υποφέρει από μερικά από τα υψηλότερα επίπεδα ατμοσφαιρικής ρύπανσης στη Δυτική Ευρώπη, από σοβαρή έλλειψη πράσινων χώρων και ανησυχητικά επίπεδα ηχορύπανσης. Μια Ανάσα Ανησυχίας: Η Ατμοσφαιρική Ρύπανση στη Θεσσαλονίκη Η ατμοσφαιρική ρύπανση στη Θεσσαλονίκη είναι ανησυχητικά υψηλή, με συγκεντρώσεις λεπτών σωματιδίων (PM2.5) και διοξειδίου του αζώτου (NO2) να υπερβαίνουν σταθερά τα συνιστώμενα όρια του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας (ΠΟΥ). Αυτή η ρύπανση προέρχεται κυρίως από τις εκπομπές της κυκλοφορίας, τις βιομηχανικές δραστηριότητες και τη θέρμανση κατοικιών. Επιστημονικά δεδομένα συνδέουν τη μακροχρόνια έκθεση σε τέτοιους ρύπους με μια σειρά από προβλήματα υγείας, όπως αναπνευστικές ασθένειες, καρδιαγγειακές παθήσεις, καρκίνο, ψυχιατρικές παθήσεις και ακόμη και πρόωρο θάνατο. Εχει υπολογιστεί οτι περίπου 166.000 θάνατοι τον χρόνο στην Ευρώπη (Εικόνα 1) οφείλονται στην ατμοσφαιρική ρύπανση Nieuwenhuijsen 2024). Τα παιδιά, οι ηλικιωμένοι και τα άτομα με προϋπάρχουσες παθήσεις είναι ιδιαίτερα ευάλωτα.
Εικόνα 1. Aποτρέψιμοι θάνατοι ετησίως στην Ευρώπη αν εφαρμόζονταν τα μέτρα πρόληψης για την ατμοσφαιρική ρύπανση που προτείνει ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας
Πηγή: Nieuwenhuijsen MJ 2024 και isglobalranking.org
Η ατμοσφαιρική ρύπανση δεν είναι μόνο πρόβλημα δημόσιας υγείας, αλλά και ζήτημα κοινωνικής δικαιοσύνης καθώς οι πιο ευάλωτες κοινότητες που δεν διαθέτουν πόρους τείνουν να υποφέρουν περισσότερο από τις αρνητικές επιπτώσεις της ρύπανσης. Τα επίπεδα ρύπανσης απο μικροσωματίδια (PM2.5) και από διοξείδιο του αζώτου (δύο βασικοί ρύποι) κατανέμονται άνισα στο ευρύτερο χώρο της Θεσσαλονίκης το 2021 (Εικόνα 2).
Εικόνα 2α. Γεωγραφική κατανομή επιπέδων ατμοσφαιρικής ρύπανσης στην ευρύτερη Θεσσαλονίκη για μικροσωματίδια PM2.5
Εικόνα 2β: Γεωγραφική κατανομή επιπέδων ατμοσφαιρικής ρύπανσης στην ευρύτερη Θεσσαλονίκη για μικροσωματίδια NO2
Πηγή: Επεξεργασία στοιχείων 2021 από την G Dyer (ISGlobal).
Μια ανάλυση εκατοντάδων πόλεων της Ευρώπης (isglobalranking.org) κατηγοριοποίησε τη Θεσσαλονίκη στην 64η θέση [Θέση 1 υψηλότερη ρύπανση, θέση 866 χαμηλότερη ρύπανση], αναδεικύοντας πολύ καθαρά το έλλειμα περιβαλλοντικών και προληπτικών μέτρων για την υγεία (Εικόνα 3). Η ρύπανση απο μικροσωματίδια υπολογιστηκε ότι προκαλεί κάθε χρόνο στην ευρύτερη Θεσσαλονίκη 719 πρόωρους θανάτους.
Εικόνα 3. Κατάταξη 866 Ευρωπαικών πόλεων ως προς την ατμοσφαιρική ρύπανση (Θεσσαλονίκη θέση 64. Θέση 1 υψηλότερη ρύπανση, θέση 858 χαμηλότερη ρύπανση) και υπολογισμός των ετησίων θανάτων στην Θεσσαλονίκη λόγω της υψηλής ρύπανσης
Πηγή: https://isglobalranking.org/city/thessaloniki-metropolitan-area/#air
Μια μεγάλη Ευρωπαϊκή μελέτη που εξέτασε 432 πόλεις στις οποίες δεν περιλαμβάνονταν η Θεσσαλονίκη (συνολικός πληθυσμός: 130 εκατομμύρια κάτοικοι), ποσοτικοποίησε το κοινωνικό κόστος της ατμοσφαιρικής ρύπανσης το 2018 σε πάνω από 166 δισεκατομμύρια ευρώ (deVries 2020). Μια παλαιότερη μελέτη στην Θεσσαλονίκη (Vlachokostas 2012) εκτίμησε το οικονομικό κόστος της ατμοσφαιρικής ρύπανσης για το 2002 σε περίπου 1 δισεκατομύριο ευρώ. Θα πρέπει να σημειωθεί οτι αυτές οι οικονομετρικές εκτιμήσεις έχουν μια σημαντική αβεβαιότητα.
Το Έλλειμμα του Πρασίνου Οι πράσινοι χώροι είναι κάτι περισσότερο από αισθητικές βελτιώσεις∙ είναι ζωτικής σημασίας για την αστική υγεία. Πάρκα, κήποι και δενδροφυτεμένοι δρόμοι βοηθούν στη μείωση της ατμοσφαιρικής ρύπανσης, στη ρύθμιση της θερμοκρασίας στις πόλεις και στην προώθηση της σωματικής δραστηριότητας και της ψυχικής ευεξίας. Διεθνείς μελέτες (Nieuwenhuijsen 2024) έχουν υπολογίσει ότι η έλλειψη χώρων πρασίνου προκαλούν περίπου 43.000 θανάτους ετησίως στην Ευρώπη με δεδομένο ότι πάνω από 60% του πληθυσμού έχει ανεπαρκή πρόσβαση σε πράσινο (Εικόνα 4).
Εικόνα 4. Aποτρέψιμοι θάνατοι ετησίως στην Ευρώπη άν εφαρμόζονταν τα μέτρα πρόληψης για τους πράσινους χώρους που προτείνει ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας
Πηγή: (Nieuwenhuijsen MJ 2024 και isglobalranking.org)
Ωστόσο, η Θεσσαλονίκη υστερεί σε πράσινο ανά κάτοικο σε σύγκριση με πολλές ευρωπαϊκές πόλεις (isglobalranking.org) και βρίσκεται όσον αφορά τον «δείκτη βλάστησης» (NDVI – Normalized Difference Vegetation Index) στην 46η χειρότερη θέση από τις 866 πόλεις που αξιολογήθηκαν, και όσον αφορά τους χώρους πρασίνου στην 24η χειρότερη θέση (Εικόνα 5).
Εικόνα 5. Κατάταξη 866 Ευρωπαϊκών πόλεων ως προς το δείκτη βλάστησης (Θεσσαλονίκη θέση 46. Θέση 1 λιγότερη βλάστηση, θέση 866 υψηλή βλάστηση) και ως προς τους χώρους πρασίνου (Θεσσαλονίκη θέση 27.Θέση 1 λιγότεροι χώροι πρασίνου, θέση 866 η μεγαλύτερη κάλυψη πρασίνου) και υπολογισμός των ετησίων θανάτων στην Θεσσαλονίκη λόγω της πολύ χαμηλής βλάστησης και κάλυψης πρασίνου
Πηγή: https://isglobalranking.org/city/thessaloniki-metropolitan-area/#green
Υπολογίστηκε ότι 87% του πληθυσμού της Θεσσαλονίκης βρίσκεται κάτω από το υγιές όριο που έχει ορίσει ο ΠΟΥ (Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας) και ότι αυτή η έλλειψη οδηγεί σε 245 πρόωρους θανάτους ετησίως. Αυτή η έλλειψη στερεί από τους κατοίκους φυσικά περιβάλλοντα που, παράλληλα, μπορούν να μειώσουν το άγχος, να βελτιώσουν τη διάθεση και να ενθαρρύνουν ενεργούς τρόπους ζωής, μειώνοντας έτσι τους κινδύνους για χρόνιες παθήσεις όπως η παχυσαρκία, ο διαβήτης και η υπέρταση.
Ο Ανεπαίσθητος Κίνδυνος: Η Ηχορύπανση
Αν και τα δεδομένα για την ηχορύπανση στη Θεσσαλονίκη είναι λιγότερο εκτενή, οι διαθέσιμες πληροφορίες δείχνουν ότι αποτελεί σημαντικό πρόβλημα, κυρίως λόγω της έντονης κυκλοφορίας και της πυκνής αστικής δόμησης. Η χρόνια έκθεση σε θόρυβο δεν είναι απλώς ενοχλητική· αποτελεί σοβαρό κίνδυνο για την υγεία. Έχει υπολογιστεί ότι περίπου 60 εκατομύρια κάτοικοι της Ευρώπης είναι εκτεθειμένοι σε υψηλά επίπεδα θορύβου που σχετίζονται με την υγεία. Μελέτες έχουν δείξει ότι ο επίμονος θόρυβος μπορεί να οδηγήσει σε αυξημένα επίπεδα άγχους, διαταραχές ύπνου, καρδιαγγειακές παθήσεις, διαβήτη, και εξασθενημένη γνωστική ανάπτυξη στα παιδιά (Nieuwenhuijsen 2024). Κλιματική Αλλαγή και Αστική Θερμική Νησίδα: Ένας Αόρατος Εχθρός Η κλιματική αλλαγή επιδεινώνει τις προκλήσεις για την υγεία στις πόλεις, με την άνοδο της θερμοκρασίας να αυξάνει τη συχνότητα και την ένταση των κυμάτων καύσωνα (van Daalen 2024). Η Θεσσαλονίκη δεν αποτελεί εξαίρεση, καθώς οι πυκνοκατοικημένες περιοχές της ενισχύουν το φαινόμενο της αστικής θερμικής νησίδας, όπου οι θερμοκρασίες είναι σημαντικά υψηλότερες από τις γύρω αγροτικές περιοχές. Το κύμα καύσωνα του 2022 προκάλεσε περισσότερους από 60.000 θανάτους στη Δυτική Ευρώπη, και περίπου 3.000 στην Ελλάδα (Ballester και συν., 2024). Ο δείκτης θνησιμότητας του ελληνικού πληθυσμού (παίρνοντας υπόψη το μέγεθος και τη δομή των πληθυσμών της Ευρώπης) ήταν από τους υψηλότερους στην Ευρώπη. Οι ευάλωτες ομάδες όπως οι ηλικιωμένοι, τα μικρά παιδιά, οι υπαίθριοι εργάτες και όσοι πάσχουν από χρόνιες ασθένειες είναι ιδιαίτερα ευαίσθητοι στις επιπτώσεις των καυσώνων. Η ενίσχυση των πράσινων χώρων και η μείωση της ατμοσφαιρικής ρύπανσης δεν αποτελούν μόνο περιβαλλοντικές παρεμβάσεις, αλλά και αποτελεσματικά μέτρα προσαρμογής στην κλιματική αλλαγή. Οι δενδροφυτεύσεις και τα πάρκα δροσίζουν τις αστικές περιοχές, μειώνοντας την ανάγκη για ενεργοβόρες λύσεις ψύξης, ενώ ο καθαρότερος αέρας μειώνει την επιβάρυνση του οργανισμού σε ακραίες θερμοκρασίες.
Μια Κρίσιμη Απόφαση: Το Μέλλον του χώρου της Διεθνούς Έκθεσης Θεσσαλονίκης
Ένα ανοιχτό ζήτημα που θα μπορούσε να επηρεάσει θετικά την υγεία των πολιτών είναι η μελλοντική χρήση του χώρου της Διεθνούς Έκθεσης Θεσσαλονίκης. Τα τρέχοντα σχέδια προβλέπουν την ανοικοδόμηση της περιοχής, αλλά μια πιο λογική και ωφέλιμη για τη υγεία των κατοίκων της Θεσσαλομίκης εναλλακτική θα ήταν η μετατροπή της σε έναν μεγάλο, ανοιχτό πράσινο χώρο. Ένας τέτοιος χώρος θα μπορούσε να λειτουργήσει ως πνεύμονας για την πόλη, συμβάλλοντας στη μείωση της ατμοσφαιρικής ρύπανσης, στη βελτίωση της ποιότητας ζωής και στην προώθηση της σωματικής και ψυχικής ευεξίας των κατοίκων.
Αντίθετα η οικοδόμηση του χώρου, χωρίς καμία αμφιβολία, θα επιδεινώσει τα χρόνια περιβαλλοντικά προβλήματα που σχετίζονται με την υγεία και που ήδη βρίσκονται σε μία κρίσιμη καμπή. Η Θεσσαλονίκη έχει ξεκινήσει βήματα για να αντιμετωπίσει την κλιματική αλλαγή και τις περιβαλλοντικές επιπτώσεις της. Η πόλη συμμετέχει στην πρωτοβουλία των “100 Climate-Neutral and Smart Cities”, με στόχο την κλιματική ουδετερότητα έως το 2030. Η συμμετοχή σε τέτοιου είδους πρωτοβουλίες είναι εξαιρετικά σημαντική αλλα δεν φτάνει: αυτό που είναι ακόμα πιό σημαντικό είναι η εφαρμογή των μέτρων για να γίνει πιό πράσινη η πόλη, να μειώσει επίπεδα ατμοσφαιρικής ρύπανσης και θόρυβου, να βελτιωθεί η ανθεκτικότητας της Θεσσαλονίκης στην κλιματική αλλαγή. Αυτό μπορεί να επιτευχθεί μόνο με μέτρα δραστικά και συνεχή. Ωστόσο, φαίνεται να υπάρχει αποσύνδεση μεταξύ της συμμετοχής της Θεσσαλονίκης σε αυτή τη φιλόδοξη πρωτοβουλία και των τοπικών σχεδίων αστικής ανάπτυξης, ιδιαίτερα όσον αφορά τον χώρο της ΔΕΘ.
Συμπεράσματα και συστάσεις πολιτικής:
Προς μια Υγιέστερη Θεσσαλονίκη
Η αντιμετώπιση αυτών των προκλήσεων για την αστική υγεία απαιτεί συντονισμένες προσπάθειες από τους φορείς χάραξης πολιτικής, τους πολεοδόμους και την τοπική κοινότητα. Η εφαρμογή μέτρων για τη μείωση των εκπομπών από την κυκλοφορία, η επέκταση των πράσινων χώρων και η διαχείριση της ηχορύπανσης δεν είναι μόνο περιβαλλοντικές προτεραιότητες—είναι κρίσιμες παρεμβάσεις δημόσιας υγείας. Πόλεις σε όλη την Ευρώπη όπως η Βαρκελώνη όπου εργαζόμαστε τα τελευταία χρόνια, έχουν δείξει ότι ο μετασχηματισμός είναι εφικτός. Τα μέτρα βελτίωσης της αστικής δομής και λειτουργίας σε αυτές τις πόλεις έχουν σημαντικά θετικά αποτελέσματα τόσο στην υγεία όσο και στην οικονομία των πόλεων. Η Θεσσαλονίκη μπορεί να ακολουθήσει το παράδειγμά τους δίνοντας προτεραιότητα στη βιώσιμη αστική ανάπτυξη που προάγει καθαρότερο αέρα, πιο πράσινα περιβάλλοντα και πιο ήσυχες γειτονιές. Η υγεία και η ευημερία των πολιτών της εξαρτώνται από αυτό.
Βιβλιογραφία:
Ballester J, Quijal-Zamorano M, Méndez Turrubiates RF, et al. Heat-related mortality in Europe during the summer of 2022. Nat Med. 2023 Jul;29(7):1857-1866. doi: 10.1038/s41591-023-02419-z.
De Vries J, De Bruyn S. Health costs of air pollution in European cities and the linkage with transport CE Delft. 2020. Delft, The Netherlands. Διαθέσιμο στο: https://cleanair4health.eu/wp-content/uploads/sites/2/2020/10/finalhealth-costs-of-air-pollution-ineuropean-cities-and-the-linkage-with-transport-c.pdf
ISGlobal. Ranking of cities. Urban health study in 1,000 European cities – Thessaloniki metropolitan area. Διαθέσιμο στο: https://isglobalranking.org/city/thessaloniki-metropolitan-area/#air
Nieuwenhuijsen MJ. Climate crisis, cities, and health. Lancet. 2024;404(10463):1693–700. http://dx.doi.org/10.1016/S0140-6736(24)01934-2
van Daalen KR, Tonne C, Semenza JC, et al. The 2024 Europe report of the Lancet Countdown on health and climate change: unprecedented warming demands unprecedented action. Lancet Public Health. 2024 Jul;9(7):e495-e522. doi: 10.1016/S2468-2667(24)00055-0.
Vlachokostas, C., Achillas, C., Moussiopoulos, Ν., Kalogeropoulos, K., Sigalas, G., Kalognomou, E.-A. & Banias, G. 2012. Health effects and social costs of particulate and photochemical urban air pollution: a case study for Thessaloniki, Greece. Air Quality, Atmosphere & Health, 5, 325-334.
